به گزارش مسیر اقتصاد از زمان کشف نفت در ایران تا به امروز همواره یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی-اجتماعی کشور نفت و منابع فسیلی بوده‌اند. این مسئله به‌قدری در بافت زندگی ایرانیان تأثیرگذار بوده است که اگر تاریخ اقتصادی معاصر ایران را تاریخ تعامل ملتی با صنعت نفت بنامیم گزاف گفته نشده است.
بررسی ادوار این تعامل، درک بهتری را نسبت به شرایط حال و آینده در اختیار ما قرار می‌دهد. اینکه چرا با افزایش فروش نفت در دوره پهلوی و رشد درآمدهای دولت نابرابری همچنان ادامه پیداکرده است؟ چرا این ثروت زیرزمینی به‌صورت درست توزیع نشده است و چرا ضریب جینی (نابرابری) ایران در دوره اوج فروش نفت در رژیم سابق به حداکثر مقدار خود رسیده است؟
اصلاحات ارضی در زمان پهلوی چگونه «اختلاف طبقاتی» را افزایش داد
فرصت دولت وقت ایران در درآمد نفتی بالا
بررسی درآمدهای نفتی ایران قبل از انقلاب حکایت از این دارد که روند صعودی درآمد نفتی هیچ سالی فروکش نکرده است و هر سال دولت به لحاظ فروش نفت فربه‌تر شده است.
نمودار زیر روند درآمدهای نفتی ایران را در دوره پهلوی دوم نمایش می‌دهد:
همچنان که در نمودار فوق هویداست، روند فروش نفت در دهه پایانی رژیم پهلوی به‌شدت افزایش‌یافته است و از این رهگذر فرصتی استثنایی در اختیار دولت وقت قرارگرفت تا بتواند زیرساخت‌های عمرانی و اجتماعی کشور را متحول کند.
حجم بالای ارز در این دوره می‌توانست فرصتی باشد که دولت با واردات ابزارآلات کشاورزی و تسهیل تولید در کشور قدرت اقتصادی ایران را افزایش دهد و متعاقب آن با حمایت از زیست‌بوم‌های تولیدی آن زمان که عمدتاً روستا پایه بودند، حجم نابرابری را کاهش دهد و محیط اجتماعی را عادلانه‌تر گرداند.
نابرابری گسترده در رژیم پهلوی
پس از اصلاحات رضاخانی در ایران، سبک زندگی سنتی مردم تغییر پیدا کرد و با ایجاد تضاد اجتماعی بین فضای شهری و روستایی ایران، دوگانگی‌های فراوانی در کشور به وجود آمده بود.
تمرکز پهلوی دوم بر شهرگرایی و مضاف بر آن تبدیل کردن مدنیت ایرانی-اسلامی به شهرهای مدرن غربی، باعث فراموشی توده بزرگ روستائیان و ساکنین شهرهای کوچک‌شده بود.
همچنان که در بالا ذکر شد، افزایش درآمدهای نفتی در دهه ۴۰ و ۵۰ فرصتی بود تا هم اقتصاد روستایی ایران بازسازی شود و هم دوگانگی‌های اجتماعی کاهش پیدا کند و متعاقب آن با رونق تولید بومی، کشور پله‌های ترقی اقتصادی را طی کند.
لکن آمارهای اقتصادی ایران حکایت از افزایش فزاینده نابرابری در این دوره دارد. در این دوره نه‌تنها تولید بومی روستا پایه رونقی پیدا نکرد، بلکه شکاف‌های طبقاتی روزبه‌روز گسترده‌تر شد.
نمودار زیر نمایشگر ضریب جینی (نابرابری) در دهه پایانی رژیم پهلوی را نشان می‌دهد. در این دهه دولت پهلوی به اوج درآمدهای خود رسیده بود:
همچنان که این نمودار نشان می‌دهد شاخص نابرابری در دهه پردرآمد پهلوی نه‌تنها پایین نیامده است، بلکه شکاف طبقاتی و نابرابری بیشتر شده است.
چرا با رشد درآمد کشور در دوره پهلوی نابرابری افزایش یافت؟
در این دوره فروش نفت بسیار بیشتر شد و درآمدهای ارزی دولت بالا رفت. با افزایش ارز نفتی که به‌راحتی به‌دست‌آمده بود، دولت حمایت خود را از صادرات کالاهای غیرنفتی کاهش داد و نفت و گاز تقریباً صد در صد صادرات ایران را شکل می‌داد.
معضل دیگر در این رابطه این بود که با ارز حاصل از فروش نفت، دولت اقدام به واردات محصولات کشاورزی خارجی می‌نمود و از این ناحیه نیز کشاورزان با کمبود تقاضای بازار مواجه شدند و فقیرتر گشتند.
همچنین بخش زیادی از درامد حاصل از فروش نفت به خرید تسلیحات نظامی از امریکا و غرب اختصاص داده شد. این مسئله در حالی بود که رژیم شاه هیچ اقدامی برای برپایی زیرساخت تولید تجهیزات نظامی در داخل کشور ننمود و سرمایه‌ای که می‌توانست هزاران ایرانی را مشغول به کار کند و نهاد دانش را به فناوری متصل نماید از میان رفت.
افزایش واردات مواد غذایی، محصولات کشاورزی داخل را تحت شعاع قرار می‌داد و به‌تبع آن کشاورزان آسیب دیدند. عدم واردات تکنولوژی زیرساختی و پرداختن به واردات تکنولوژی مصرفی موجب افزایش کاذب رفاه شهری و سیل مهاجرت شد که تبعات آن بحران‌های شهری و ظهور حلبی‌آبادها و شکل‌گیری تهیدستان شهری شد. ارزهای نفتی هم صرف واردات تسلیحات نظامی از آمریکا شد و عملاً ملت ایران در این برهه بهره‌ای از منابع کشور خود نمی‌بردند.
این‌ها مجموعه روایت‌هایی است که دلایل ضریب جینی و نابرابری بالا را در دوره پهلوی تشریح می‌کند. دوره‌ای که علی‌رغم افزایش درامد نفتی، روزبه‌روز نابرابری در ایران افزایش می‌یافت.
