از دهه ۸۰ شمسی تاکنون، بانک‌ها با استفاده نامناسب از ابزار بنگاه‌داری، که نمود آن در دخالت‌های مخرب در بازار مسکن، تجارت خارجی (واردات) و طی دو سال گذشته در بازار سرمایه کشور قابل مشاهده است، مسیر خود را به سمت «خلق پول» تغییر داده‌اند.
بانک‌ها و بنگاه داری: خلق پول و انحراف از وظایف اصلی
بر اساس بررسی انجام شده در سال ۱۳۹۷ در خصوص بنگاه‌های وابسته، فرعی، مشارکت خاص، وکالتی و غیره از نوع «غیرمرتبط» با فعالیت بانکی، بیش از ۶۰ درصد آنها در حوزه مستغلات و بازرگانی خارجی فعالیت داشتند. همچنین، بسیاری از بنگاه‌های «شبه وابسته» از نوع شرکت‌های آتیه و تعاونی کارکنان نیز در همه بازارها حضور داشتند. کارکنان یک بانک در سال‌های اخیر در بازار سهام به صورت فعال و در حجم بالا فعالیت می‌کنند، اما این فعالیت به عنوان یک نهاد مالی ثبت نشده و هیچ نظارتی بر روی آن وجود ندارد.
بانک‌ها در یک برهه زمانی با استفاده از «تسعیر نرخ ارز» و پس از آن با «شرکت فروشی» اقدام به «خلق پول» کرده‌اند. عمده بانک‌های کشور طی دهه ۹۰، زیان‌ده بودند و برخی از آنها با سوء استفاده از بنگاه داری و همچنین سود حاصل از تسعیر ارز، بعضا از مسیر تسعیر دارایی‌های بی‌کیفیت ارزی، زیان خود را در صورت‌های مالی به صورت «حداقلی» نشان داده و یا حتی سودآور شدند.
اسرار سودهای نجومی بانک‌ها: تسعیر ارز، معاملات صوری و شرکت‌فروشی
بسیاری از بانک‌هایی که دارای شعب در خارج از کشور هستند، بیش از ۵۰ تا ۹۰ درصد از دارایی‌های ارزی آنها مشکوک‌الوصول و معوق است. با این حال، این بانک‌ها هر سال با استفاده از تسعیر نرخ ارز، از محل این دارایی‌ها سود شناسایی می‌کنند.
به همین دلیل است که بانک‌ها به شدت به دنبال بازنگری در نرخ تسعیر ارز هستند. در سال‌های گذشته مشاهده می‌شود که به محض ابلاغ دستورالعمل تسعیر ارز، همه بانک‌ها در عرض کمتر از یک ساعت در سامانه کدال سود شناسایی می‌کردند.
«شرکت فروشی» ابزار مهمی برای خلق پول توسط بانک‌ها معرفی بوده به طوری که در بسیاری از نمونه‌هایی که از سال ۱۳۹۳ به بعد بررسی شده، «معامله با خودی، کسب سودهای صوری، متورم کردن و نقد جلوه دادن دارایی»، هدف اصلی این «شرکت‌فروشی‌ها بوده است و در حجم بالایی انجام گرفته است. جالب اینکه برخی بانک‌ها در برخی سال‌ها با فروش تنها یک درصد دارایی خود (از نوع واگذاری سرمایه گذاری-شرکت فروشی)، ۳۰ درصد از سود علی‌الحساب پرداختی به مشتریان خود را پوشش داده‌اند.
بانک، صرفا یک «نهاد واسط مالی» نیست، بلکه «یک نهاد خالق پول» به حساب می‌آید
بانک، صرفا یک «نهاد واسط مالی» نیست، بلکه «یک نهاد خالق پول» نیز به حساب می‌آید. این نهاد خلق پول، در صورت کارکرد بهینه، می‌تواند در خدمت رشد اقتصادی کشور قرار بگیرد. اما در صورت عدم کارکرد بهینه، می‌تواند مخرب باشد. مصادیق مختلف خلق پول، از جمله انواع هزینه‌های بانک، سود سپرده پرداختی و غیره تنها با فشردن یک دکمه و درج اعداد در اکسل صورت می‌پذیرد. این پول خلق شده در بانک، تبدیل به پول عمومی می‌شود و همه جامعه، آن را به عنوان ابزار پرداخت و وسیله سنجش ارزش می‌پذیرند، در همان سطحِ اسکناس و مسکوکات منتشر شده توسط حاکمیت.
ضعف نظارت بانک مرکزی در شکل‌گیری کارکرد غیربهینه بانک‌ها نقشی مؤثر داشته است و عملکرد این بانک در حوزه نظارت در طول دهه اخیر قابل قبول نبوده است. حوزه نظارت بانک مرکزی باید عملکرد ۱۳ سال اخیر ۲۰ بانک را در دو حوزه ارزی و ریالی مورد بررسی قرار دهد. این بررسی شامل شناسایی تمام مسیرهای خلق پول و نقدینگی، که حدود ۱۵ تا ۲۰ مورد تخمین زده می‌شود، خواهد بود. پس از شناسایی این مسیرها، امکان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای مهار آنها فراهم خواهد شد.
