مسیر اقتصاد/ با پیروزی انقلاب اسلامی و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۱۳۶۲ بانک ها و موسسات اعتباری اجازه یافتند منابع قرض الحسنه را در قالب سپرده های قرض الحسنه جاری و سپرده های قرض الحسنه پس انداز جذب کنند.
در این سال ها سهم منابع قرض الحسنه از کل منابع شبکه بانکی با نوسانات متعدد اما رو به کاهش همراه بوده است. به طوری که سهم سپرده های قرض الحسنه از ۵۵ درصد در سال ۱۳۶۳ به کمتر از ۱۳ درصد در مهرماه سال ۱۳۹۶ رسیده است. البته که سالانه این سپرده ها با رشد ۲۵ درصدی روبرو می شود اما این رشد، کمتر از رشد دیگر سپرده ها بوده است.
کاهش سهم منابع قرض الحسنه نسبت به کل منابع بانکی به عوامل مختلفی بازمی گردد که مهم ترین آنها عبارتند از:
۱- تورم: وجود تورم در اقتصاد، هزینه نگهداری پول به صورت دستی و همچنین به صورت سپرده های قرض الحسنه جاری و پس انداز را برای مردم افزایش می دهد. به عبارتی اگر مردم پول خود را به دارایی با نرخ بازده بیش از نرخ تورم تبدیل نکنند، ارزش پول آنها کاهش خواهد یافت.
پس از شوک اول نفتی در اوایل دهه ۱۳۵۰ اقتصاد کشور دچار تورم شد و این تورم در چند چهار دهه اخیر حالت مزمن به خود گرفت؛ به طوری که در طول این مدت به طور میانگین تورمی بیش از ۲۰ درصد را شاهد بوده ایم. همین امر موجب کاهش انگیزه مردم در سپرده گذاری مبالغ خود در قالب قرض الحسنه جاری و پس انداز شده است.
۲- تاسیس بانکهای خصوصی: بانک های خصوصی از سال ۱۳۸۱ در کشور مجوز فعالیت مالی دریافت نمودند. این بانک ها به دو طریق به رقابت با بانک های دولتی پرداختند. اول اینکه کوشیدند در شعب خود خدمات بهتری به مشتریان ارائه دهند. اقدام دیگری که بانک های خصوصی برای افزایش سهم خود از بازار پولی انجام دادند، مربوط به جذب سپرده از طریق افزایش نرخ سود سپرده های سرمایه گذاری روزشمار بود.
اقدام دوم اهمیت بیشتری داشت چرا که بانک های دولتی در واکنش به این اقدام بانک های خصوصی مجبور به افزایش نرخ سود سپرده های سرمایه گذاری شدند. بدین ترتیب به مرور زمان سهم سپرده های سرمایه گذاری نسبت به سپرده های قرض الحسنه افزایش یافت.
۳- عدم ارائه تسهیلات قرض الحسنه: در تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا، مصارف متعددی برای منابع قرض الحسنه بدون اولویت بندی مناسب جهت اعطاء تسهیلات قرض الحسنه در نظر گرفته شد. بر این اساس بانک ها به دلیل وجود خلا قانونی این منابع را در راستای منافع خود (حداکثر سازی سود و افزایش رفاه کارکنان بانک) مورد استفاده قرار می دادند؛ به همین دلیل اعتماد عموم نسبت به نهاد قرض الحسنه روند رو به کاهشی را طی می نمود.
مصارف تسهیلات قرض الحسنه عامل مهم در افزایش این منابع
به مرور زمان این مهم مورد توجه سیاست گذار قرار گرفت که مصارف قرض الحسنه، باید صرف امور مهم و مرتبط با خود مردم شود؛ لذا رفته رفته در برنامه های توسعه و قوانین سالانه بودجه، محل مصرف این منابع به شبکه بانکی تکلیف شد و در آخرین اصلاحات در قانون بودجه سال ۱۳۹۵ برای اولین بار، سپرده های قرض الحسنه جاری به عنوان یکی از دو محل تامین وام قرض الحسنه ازدواج تعیین گردید.
هر چه درصد بیشتری از منابع قرض الحسنه به تسهیلات قرض الحسنه که مربوط به امور ضروری جامعه است، تعلق گیرد، اعتماد مردم به بانک ها در این مورد افزایش می یابد و زمینه تقویت نهاد قرض الحسنه در کشور می شود.
این مهم از نگاه مسئولین دور نمانده است و به گفته رئیس بانک مرکزی، در گذشته گفته می شد بانک ها منابع قرض الحسنه را در جایگاه خود مصرف نمی کنند یا اینکه این منابع را به کارمندان خود تخصیص می دهند، اما در سال های اخیر و مخصوصا از زمانی که مبلغ وام قرض الحسنه ازدواج به ۱۰۰ میلیون ریال رسید، این وضعیت کاملا متحول شده است.
به علاوه اینکه توجه نمایندگان مجلس در روزهای اخیر به افزایش مبلغ وام ازدواج از ۱۰ به ۱۵ میلیون تومان و پذیرش آن توسط رئیس محترم جمهور، زمینه حل مسائل خرد اما مهم و همچنین تقویت اعتماد عموم مردم به نهاد قرض الحسنه را بیش از پیش فراهم خواهد کرد.
به نظر من، مردم فقط و فقط با هدف گرفتن تسهيلات از بانك اقدام به سپرده گذارى قرض الحسنه ميكنند و اگر نيت قرض الحسنه داشته باشند، به طور مستقيم يا از طريق صندوق هاى محلى و خانوادگى و ... اين كار رو انجام ميدن.
نکته درستی است اما باید توجه داشت که ضعف در هدایت منافع قرض الحسنه در سالهای اخیر موجب این دیدگاه در بین مردم شده است.
در چند دهه اخیر، تبلیغات بانک ها برای جذب سپرده قرض الحسنه بر مبنای انجام قرعه کشی و اهداء جوایز بوده است.
اگر بانک مرکزی به پیگیری های خود در جهت هدایت منابع قرض الحسنه به سمت مصارف قرض الحسنه ادامه دهد، نگاه شبکه بانکی به منابع قرض الحسنه تغییر خواهد کرد و تبلیغات خود را بر اساس میزان تسهیلات قرض الحسنه پرداخت شده به متقاضیان انجام خواهد داد.
به عبارتی، با افزایش آگاهی مردم نسبت به محل مصرف سپرده های قرض الحسنه خود اطمینان حاصل می کنند و با نیت خیرخواهانه به سپرده گذاری در بانکهایی که عملکرد بهتری در این زمینه از خودشان نشان داده اند حرکت می کنند.