مسیر اقتصاد/ کشور ایران با قرار گرفتن در مسیر چهارراه جهانی و عبور کریدور‌های مهمی مانند کریدور شمال-جنوب و دسترسی به سواحل طولانی در خلیج فارس، دریای عمان، دریای مکران و سواحل دریای خزر از مزیت های ترانزیتی فوق العاده ای برخوردار است.
در بین شیوه های مختلف جا به جایی، حمل و نقل ریلی به سبب مزایای متعدد مانند مصرف سوخت به میزان یک هفتم حمل و نقل جاده ای، ایمنی بسیار بالاتر، ظرفیت جا به جایی بالاتر بار و مسافر و آلودگی کمتر محیط زیست اهمیت ویژه ای دارد.
اهمیت ترانزیت ریلی
درآمد ترانزیت ریلی ۴ برابر ترانزیت جاده ای است و این در حالیست که انتقال ۱ تن- کیلومتر بار از جاده به ریل در ایران نزدیک به ۸۰ تومان صرفه جویی اقتصادی دارد.
بر اساس آمار راه آهن جمهوری اسلامی، بار ترانزیتی کشور در سالهای مختلف در بهترین حالت از ۱.۵ میلیون تن فراتر نرفته است و امسال مطابق پیش بینی ها تا پایان سال به ۱.۶ میلیون تن خواهد رسید.
این در حالی است که مطابق برنامه ششم توسعه در سال ۱۴۰۰ بار ترانزیت کشور در حوزه ریلی باید به ۵ میلیون تن برسد. مطالعات انجام شده نشان می دهد که در سال ۱۴۰۰ ظرفیت واقعی بار ترانزیت ریلی ایران بیش از ۴۰ میلیون تن خواهد بود.
عوامل تشویق صاحبان بار به استفاده از ریل
در دنیا ۳ عامل برای تشویق صاحبان بار به استفاده از ریل وجود دارد: سرعت انتقال بار، تعرفه دسترسی به ریل و امنیت مسیر. از آنجایی که امنیت در ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه بسیار بالاتر است، باید به تقویت دو عامل دیگر پرداخت.
البته عامل تعرفه نیز در سالهای اخیر بهبود نسبتا خوبی داشته است و سهم راه آهن از تعرفه دریافتی به عنوان سهم حق دسترسی از ۵۷ درصد در سال ۹۲ به ۲۱ تا ۲۲ درصد رسیده است.
بنابراین مهم ترین عامل عدم توسعه ترانزیت ریلی سرعت پایین انتقال بار است. در این راستا تکمیل خط آهن شرق کشور از چابهار تا سرخس زمان عبور کالا را ۴۰ درصد کاهش خواهد داد.
چابهار – سرخس مهمترین مسیر ترانزیت ریلی
در حال حاضر مهم ترین مسیری که می تواند ترانزیت ریلی کالا برای ایران را توسعه بخشد، راه آهن چابهار سرخس است. راه آهن چابهار سرخس شاخه شرقی کریدور شمال- جنوب است که دسترسی کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه را به آب های آزاد فراهم می کند.
این خط ریلی دارای منافع متعددی نظیر رشد اقتصادی، اشتغال زایی، ارتقای امنیت منطقه شرق کشور، ممانعت از مهاجرت و توسعه حاشیه نشینی در شهرهای اصلی استان‌های شرقی، توسعه ترانزیت و توسعه روابط دوستانه کشور با کشورهای آسیای میانه است.
تنها رقیب راه آهن چابهار- سرخس از مسیر بندر گوادر پاکستان و خاک افغانستان عبور می کند و به دلیل ناامنی و مناطق کوهستانی افغانستان توان رقابت با مسیر ترانزیتی چابهار سرخس را ندارد.
خط آهن چابهار- سرخس دارای ۲ فاز اصلی است. احداث فاز اول این مسیر از چابهار تا زاهدان به طول ۵۸۰ کیلومتر از سال ۸۹ شروع شده است و پس از گذشت ۷ سال تنها ۲۷ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.
فاز دوم راه آهن چابهار سرخس به طول ۷۶۰ کیلومتر زاهدان را به بیرجند و در نهایت به سرخس متصل می کند. فاز دوم هنوز در مرحله مطالعاتی قرار دارد و مرحله اجرایی آن آغاز نشده است.
برای استفاده از مزیت ترانزیتی این مسیر و اتصال به کشورهای آسیای میانه باید هر دو فاز این پروژه راه اندازی شود و احداث فاز اول به تنهایی کمک چندانی به افزایش ظرفیت ترانزیتی نخواهد کرد.
استفاده از سرمایه های عمومی برای تکمیل راه آهن چابهار- سرخس
فاز اول راه آهن چابهار- سرخس از چابهار تا زاهدان به ۴ هزار میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد. مطابق لایحه بودجه سال ۹۷ تنها ۱۰۰ میلیارد تومان برای راه آهن چابهار- زاهدان در نظر گرفته شده است و با این روند تخصیص بودجه سال ها طول خواهد کشید تا فقط فاز اول راه آهن چابهار- سرخس راه اندازی شود.
با توجه به مزیت ترانزیتی راه آهن چابهار- سرخس و بازگشت سرمایه سریع آن، دولت می تواند برای تکمیل پروژه از سرمایه های مردمی و خصوصی استفاده کند؛ بدین صورت که پروژه را از طریق BOT به بخش خصوصی واگذار کند و بخش خصوصی پس از بازگشت اصل سرمایه و سود مورد نظر، پروژه احداث شده را به دولت واگذار نماید.
یکی از نمونه های موفق اجرای پروژه های عمرانی کشور با روش BOT آزادراه قم- گرمسار است که می تواند به عنوان الگو توسط دولت مورد استفاده قرار گیرد.
