یکی از محورهای مهم اصلاحات گمرکی، بحث «هوشمندسازی گمرکات» و استفاده از تجهیزات و فناوری‌های نوین بازرسی همچون ایکس‌ری است. قانون امور گمرکی در مواد ۳ و ۱۱ گمرک جمهوری اسلامی را به اجرای این روش‌ها تکلیف کرده است. در همین راستا سید روح الله لطیفی سخنگوی سابق گمرک در گفتگو با مسیر اقتصاد از تلاش‌های انجام شده در گمرک برای تحقق این موضوع با وجود محدودیت‌ها گفت و اظهار کرد: تمرکز بر ابزارهای هوشمند غیرانسانی و سنسورهای کنترلی به جای ترویج اختلافات بین دستگاهی، کلید موفقیت در ارتقای عملکرد گمرک جمهوری اسلامی ایران خواهد بود.
هوشمندسازی گمرک، از حذف کاغذ تا حذف اپراتور
روح الله لطیفی هوشمندسازی فرایندهای گمرکی را دارای دو مرحله دانست و گفت: در سامانه‌ای کردن فرایندهای نظارت و ارزیابی باید دو مرحله را در نظر گرفت. مرحله اول اتوماسیون است که صرفا کاغذ حذف می‌شود. فایده این مرحله آن است که از یک طرف سرعت زیاد و از طرفی دیگر جعل ناممکن می‌شود. اما همچنان انسان تصمیم می گیرد و نقش اپراتورها و سلیقه و دخالت آنها در ارزیابی بالاست. مرحله بعد هوشمندسازی که درواقع مرحله اصلی است، حذف اپراتور و تبدیل فرایندها به فرایندهای بدون دخالت انسان یا «humanless» است که در این مرحله، تصمیم‌گیری از اپراتور سلب خواهد شد و همه مراحل تشریفات بر اساس الگوی از پیش تعیین شده و با مدیریت سیستمی جلو می‌رود.
وی درباره موقعیت کنونی گمرک در مراحل مذکور گفت: گمرک موفق شده است در همه موارد حداقل مرحله اول را اجرایی کند و در حال حاضر تمام فعالیتهای آن بدون کاغذ است. با این حال در اجرای مرحله دوم و حذف دخالت اپراتور همچنان راه طولانی در پیش است و باید فعالیتهای مختلفی انجام شود. در همین راستا استفاده از ایکس ری برای حذف اپراتور و هوشمندسازی رویه‌های مختلف گمرکی مفید خواهد بود. به طور مثال در هرمزگان درجه حرارت در سایه ۵۰ درجه است و در آفتاب و داخل کانتینر فلزی بالای ۷۰ درجه می شود. ارزیاب اگر بخواهد بصورت عینی کنترل و درب کانتینر را موردی باز کند، نمی تواند همه کانتینر را تخلیه و به انتهای محموله رسیدگی کند و اگر این کار را انجام دهد نیز به بار آسیب می رساند. اما ایکس ری می تواند تشخیص دهد کالا با اظهارنامه مغایرت دارد یا نه و مثلا بسته بندی و سایر خصوصیات آن تفاوت می کند.
پیشینه فعالسازی ارزیابی توسط ایکس‌ری در گمرک ایران
لطیفی درباره پیشینه بهره گیری از ایکس ری در ارزیابی‌های گمرکی گفت: تا سال ۱۳۹۵ دانش ساخت ایکس ری کامیونی را در کشور نداشتیم و از قبل در گمرکات ۱۵ ایکس ری فعال وارداتی وجود داشت. بخشی از ایکس ری های سابق آلمانی و بخشی چینی بود. در دوره تحریم آلمانی ها گفتند ما هیچ خدماتی به شما ارائه نمی دهیم. به طور مثال یکی از ایکس ری ها در مرز افغانستان آلمانی بود که در جریان سیل در مرز ماهیرود خراب شد و با اینکه گارانتی داشتیم نه قطعه دادند و نه به کمک آمدند. درباره ایکس‌ری‌های چینی هم پس از آنکه گارانتی تمام شد برای پشتیبانی ۵ ایکس ری، ۶۰ میلیارد تومان مطالبه کردند.
وی افزود: از سال ۱۳۹۵ گمرک به عنوان سفارش دهنده و متقاضی این دستگاهها به شرکتهای دانش بنیان مراجعه کرد و مهم ترین ضلع در مساله ایکس ری شرکتهای دانش بنیان هستند. در حال حاضر این توانمندی را مدیون شهید فخری زاده هستیم چرا که با همکاری و مسئولیت ایشان، سازمان سپند در وزارت دفاع بعنوان شرکت دانش بنیان ایرانی این جرات را پیدا کرد که وارد عرصه ساخت ایکس ری کامیونی شود.
سخنگوی سابق گمرک گفت: گمرک اگر نمی خواست به سمت این ابزارهای نوین نمی‌رفت، اما این ریسک را انجام داد که با کنار گذاشتن بخشی از بودجه اش به منظور ساخت ۵ ایکس ری وارد مذاکره شد و با وجود اینکه ایکس ری ها در ابتدا ضعف زیادی در تشخیص و کیفیت تصاویر داشت، با آزمون و خطا همراهی کردند و دانش با کمک گمرک بومی شد. بنابراین اگر گمرک از ابتدا با شرکتهای تولیدکننده همکاری نمی‌کرد و به فکر واردات بود موقعیت فعلی شرکتهای تولید این دستگاه با موفقیت همراه نبود. در حال حاضر چند شرکت دانش بنیان در کشور وجود دارد که دستگاههای اشعه ایکس مناسب برای گمرک می سازند.
برآورد دستگاههای ایکس‌ری لازم در گمرکات و نحوه تامین مالی آن
لطیفی درباره برآورد گمرک از تعداد ایکس ری مورد نیاز در گمرکات کشور گفت: برآورد این است که گمرک برای قرار گرفتن در وضعیت عادی از نظر ارزیابی‌های پیشرفته، به ۵۰ دستگاه ایکس ری نیاز دارد. با توجه به اینکه هزینه هر دستگاه ایکس‌ری بیش از ۱۵۰ میلیارد تومان و تقریبا معادل بودجه توسعه‌ای یک سال گمرک است و گمرک منابع مالی برای تجهیز ندارد، به تامین مالی از طریق قرارداد BOO روی آورد. در حال حاضر گمرک با مصوبه مجلس از ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان بابت اسکن ایکس ری از متقاضی کارمزد دریافت می‌کند که بنا شده است سرمایه‌گذاران دستگاههای ایکس ری با انعقاد قرارداد، مالکیت مادام العمر ایکس‌ری ها را در اختیار داشته باشند و هزینه‌ها از طریق پرداختی متقاضیان تامین و صرفا در اجرا و بهره برداری باید نظارت و استانداردهای گمرک رعایت شود.
لطیفی درباره حسن اجرای این روش گفت: سرمایه گذار حتی اگر تکنولوژی هم عوض شد این توانایی را دارد که خودش با به روز رسانی دستگاه همچنان از آن استفاده کند. از طرفی دولت هم هیچ پولی بابت این دستگاه پرداخت نمی‌کند.
طرحهای پیش روی گمرک برای ارتقای هوشمندسازی
سخنگوی سابق گمرک گفت: در حال حاضر ایکس‌ری محموله‌ها را در مبدا اسکن می کند و در مقصد هم اسکن می کند و مخصوصا برای کالای ترانزیتی کاربرد دارد، ولی مشکل اینجاست که دیتا پردازش نمی شود. در حالی که مرحله بعدی هوشمندسازی این است که دیتا ماینینگ به صورت غیرانسانی انجام شود که مغایرت ها را خود سامانه اعلام کند و مثلا بگوید کالا با یک چینش و وزن وارد شده اما هنگام خروج چینش متفاوت شده پس ممکن است دستکاری شده باشد. این مرحله در دنیا هنوز اتفاق نیفتاده اما یکی از برنامه های گمرک ایران و چین است که مطالعاتش در دست پیگیری است. قاچاقچی حرفه‌ای حتی می تواند ایکس‌ری را هم فریب بدهد و اینها نیازمند هوشمندسازی واقعی و نه صرفا صوری است.
وی گفت: طرحهای دیگری نیز به عنوان مکمل ایکس‌ری در گمرک در حال پیگیری است. به طور مثال ریزپرنده‌های ارزیابی با کمک دانشگاه تهران ساخته شده است که در مواردی که نیاز به بازدید فیزیکی کالاست، با گشودن درب کانتینر و ارسال ریزپرنده تصویر همه جای کانتینر به صورت زنده به ارزیاب ارسال و در سرور ثبت می‌شود. این طرح به صورت پایلوت در بعضی گمرکات اصلی اجرایی شده است. همچنین ایکس‌ری سیار در دانشگاه امیرکبیر ساخته شده که قیمتش هم پایین است و برای پشتیبانی از ایکس ری می شود از آن کمک گرفت.
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
