ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز جهت برآورد آمار قاچاق از روش شکاف عرضه و تقاضا استفاده می‌کند. «متغیر مصرف» در این روش با استفاده از جدول داده و ستانده محاسبه می‌شود؛ اما درباره نحوه برآورد متغیر مصرف و جدول داده و ستانده چالش‌هایی وجود دارد که نادر حکیمی پور مدیر کل سابق دفتر شاخص قیمت‌ها در پروژه تهیه جدول داده و ستانده، در گفتگو با مسیر اقتصاد به آن پرداخته است. دکتر نادر حکیمی پور در ادوار پیشین تهیه این جدول به عنوان عضو کمیته تلفیق این پروژه دست اندر کار بوده و از نزدیک با این چالش‌ها آشناست.
تشکیلات و فرآیند پیچیده تهیه جدول داده و ستانده
حکیمی‌پور در ابتدا درباره فرآیند تهیه این جداول گفت: تهیه جدول داده و ستانده تشکیلات وسیعی می‌خواهد و واحدها یا دفاتر زیادی درگیر این پروژه هستند. تهیه این جدول زمان‌بر و مستلزم همکاری و هماهنگی بین دستگاه‌های متعددی است. منابع اطلاعاتی مورد استفاده در این جدول شامل سه نوع اطلاعات شامل داده‌های ثبتی (مانند اطلاعات گمرکی یا مخارج دولت در بودجه)، سرشماری‌ها (مانند سرشماری نفوس و مسکن، جمعیت یا کشاورزی) و طرح‌های آماری (مانند طرح هزینه درآمد خانوار) است. هرچند از بین این سه دسته، اکثر اطلاعات جدول از نوع سوم یعنی طرح‌های آماری تهیه می‌شود زیرا خلأ آماری زیادی در کشور وجود دارد.
این استاد دانشگاه افزود: دو روش برای تهیه جدول داده و ستانده مورد استفاده در برآورد آمار قاچاق استفاده می‌شود. یکی «روش آماری» است که جدول اصلی داده و ستانده در سال پایه با استفاده از این روش تهیه می‌شود. روش دیگر نیمه آماری یا شبه آماری است که برای استفاده از جدول در سال‌های آتی، همان جدول قبلی را «به‌هنگام» می‌کند.
مزیت جدول داده و ستانده در نشان دادن ارتباط بخش‌های مختلف اقتصادی
حکیمی‌پور افزود: مزایای جدول داده و ستانده مورد استفاده در برآورد آمار قاچاق این است که یک تصویر کلی از ساختار اقتصاد کشور و به ویژه در ارتباط با نظام حساب‌های اقتصادی فراهم می‌کند. این جدول ارتباط بین بخش‌های مختلف اقتصادی را نشان می‌دهد. به این صورت که مشخص می کند هر بخش اقتصادی به چه میزان و از کدام محصولات بخش‌های دیگر اقتصادی استفاده کرده و یا ستانده آن بخش در بخش‌های دیگر به چه میزان بوده است. لذا این جدول اطلاعات گسترده‌ای را شامل می‌شود.
زمان‌بر بودن جدول داده و ستانده، بزرگترین عیب این روش در برآورد آمار قاچاق
مدیر سابق گروه پژوهشی آمارهای اقتصادی پژوهشکده آمار بیان کرد: از معایب جدول داده و ستانده این است که این جدول در مقطع زمانی محدودی تهیه می‌شود. بنابراین به اطلاعات سال پایه محدود است. همچنین طرح‌های آماری به دلیل ماهیت آماری که دارند و نمونه را به جامعه تعمیم می‌دهند دارای خطا و اریب هستند. اگرچه طبق آزمون‌های آماری در سطح ۵ یا ۱۰ درصد معنی‌دار شده‌اند اما در هر صورت خطاهایی وجود دارد.
حکیمی‌پور افزود: طرح‌های آماری به دلیل زمان‌بر بودن در انتشار جدول ایجاد وقفه می‌کنند. به نحوی که بعضا از زمان شروع به کار جدول تا انتشار آن ۵ تا ۶ سال طول می‌کشد. در طول این وقفه زمانی ممکن است بخش‌های تولیدی تعطیل و یا ایجاد شده باشند و یا ارزش ستانده آن‌ها تغییر پیدا کرده باشد. بنابراین در به هنگام‌سازی جدول، باید به تغییرات اقتصادی و تکنولوژیکی توجه شود. محدودیت دیگری که ایجاد می‌شود این است که برای استفاده از جدول داده و ستانده در سال‌های پس از سال پایه بایستی به هنگام سازی انجام شود. به هنگام‌سازی‌ها با روش‌های برآوردی و تخمینی متعددی انجام می‌شود که خود نیز موجب خطا در داده‌های این جدول می‌شوند.
عضو سابق هیئت علمی پژوهشکده آمار افزود: یکی از تغییرات اقتصادی که در بازه‌های تهیه جدول داده و ستانده مورد استفاده در برآورد آمار قاچاق ممکن است رخ دهد تغییرات نرخ ارز است. اگر سیاست‌ها به هر دلیلی به سمت صرفه‌جویی در نرخ ارز برود در بخش‌های مختلف اقتصادی تاثیر می‌گذارد و تولیدات بخش‌هایی که ارزبر هستند کاهش پیدا می‌کند. همین کاهش در ستانده به بخش‌های دیگر تولیدی نیز تاثیر می‌گذارد. چون بصورت زنجیروار یا به عبارتی مستقیم و غیر مستقیم با هم ارتباط دارند. از مشکلات دیگر می‌توان به مشکلات گمرکی اشاره کرد که ممکن است به علت روند اداری ترخیص کالاها دیرتر انجام شود. ترخیص دیرهنگام موجب می‌شود اطلاعات سال پایه در سال‌های آتی وارد شود ولی در واقع برای سال پایه است.
طرح هزینه درآمد خانوار
این استاد دانشگاه گفت: طرح هزینه درآمد خانوار به صورت فصلی انجام می‌شود و کالاها براساس طبقه‌بندی مصرف فردی برحسب هدف (یا [۱]COICOP) طبقه‌بندی می‌شوند. در این طرح پرسشنامه‌ای از اقلام طبق اعلام خانوارهای نمونه تکمیل می‌شود. از این طرح برای تعیین مصرف خانوار استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که در سطح کشور حجم نمونه‌ها بهینه می‌شود.
کاربرد جدول داده وستانده در برآورد آمار قاچاق
حکیمی‌پور در پایان درباره استفاده از جدول داده و ستانده برای برآورد مصرف بیان کرد: با لحاظ همه محدودیت‌هایی که ذکر شد می توان از این روش برای برآورد شکاف عرضه و تقاضا در یک محصول خاص از بخش خاص استفاده کرد. اما اطلاع از اینکه در چه منطقه‌ای یا در کدام خانوار کالای قاچاق مصرف می‌شود خیلی دشوار خواهد بود؛ چرا که جداول داده و ستانده در سطح کشوری بهینه شده‌اند و پوشش بخش‌ها در جداول تهیه شده مختلف است. به طور مثال در یک جدول ۴۰ بخش تولید و در جدول دیگر ۱۲۰ بخش تولیدی وجود دارد. بنابراین باید گفت کاربرد جدول بیشتر برای تحلیل است نه برآورد آمار قاچاق.
پینوشت:
[۱] Classification Of Individual Consumption By Purpose
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
