به گزارش مسیر اقتصاد ایران و هند همواره روابط دوستانه داشته‌اند و برای ایفای نقش کلیدی در ایجاد ارتباط و الگوهای تجاری جدید اوراسیا در عصر نظم جهانی چندقطبی، تلاش می‌کنند. با افزایش رقابت بین ایالات متحده و چین، تهران و دهلی نو به دنبال نقش‌های جدیدی در این رقابت هستند. اما هر دو کشور سعی می‌کنند از این رقابت دور بمانند و مانند قدرت‌های میانی فضای بیشتری برای مانور داشته باشند. از همین روی کشورهایی همچون ترکیه، ایران و اندونزی تمایل دارند مستقل از غرب، چین یا روسیه رفتار کنند. برای این قدرت‌های میانی همکاری با چندین قطب ژئوپلیتیک، شانس موفقیت و در نتیجه تقویت نفوذ نسبی‌شان را افزایش می‌دهد.
تاثیر منفی عوامل ژئوپلیتیک بر روابط ایران و هند
باوجود نیاز ایران و هند به شکل‌بندی جدید در نظم جهانی که بازتاب دهنده قدرت و نیاز دو کشور است، روابط دو کشور در معرض برخی از عوامل ژئوپلیتیک بیرونی است. به عنوان مثال، پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای موسوم به برجام، هند خرید نفت از ایران را متوقف کرد. همچنین، سرمایه‌گذاری بلندمدت در بندر چابهار و پروژه راه آهن چابهار-زاهدان نیز با تاخیر قابل توجهی مواجه شد. هند نگران تقویت پیوندهای استراتژیک ایران و چین بوده که از زمان امضای قرارداد سرمایه گذاری ۲۵ ساله بین دو کشور افزایش یافته است، زیرا با اهداف هند در اوراسیا، پاکستان، خاورمیانه و یا در اقیانوس هند در تضاد است.
پس از خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، برنامه ایران برای تبدیل شدن به تامین کننده بزرگ انرژی هند با مشکل مواجه شد. از همین روی، در سال‌های گذشته محصولات ایرانی مانند نفت و پتروشیمی با واردات از کشورهای عربی (عراق و امارات) در هند جایگزین شده است. دهلی به عنوان بازیگر بسیار عمل‌گرا، تلاش می‌کند تحت تحریم‌های آمریکا قرار نگیرد. برای نمونه، ایالات متحده یک شرکت پتروشیمی مستقر در بمبئی را به دلیل خرید نفت از ایران در سپتامبر ۲۰۲۲ تحریم کرد. بنابراین، این هراس همچنان یک مانع کلیدی برای رشد سرمایه‌گذاری و روابط تجاری ایران و هند بوده است.
موضوع دیگری که روابط دوجانبه را تیره می‌کند، وابستگی هند به رقبای ژئوپلیتیکی ایران مانند اسرائیل و ایالات متحده است. اگرچه دهلی نو و تهران تلاش کرده‌اند تا روابط دوجانبه خود را مستقل از موضوعاتی مانند روابط ایالات متحده و اسرائیل پایه‌گذاری کنند، اما این رویکرد در بلندمدت دشوار است. اسرائیل برای هند اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا تل آویو یکی از بزرگترین تامین کنندگان نظامی این کشور است. دهلی به دنبال برقراری رابطه متعادل با همه بازیگران بوده و به عنوان یک بازیگر در حال رشد، روابط با کشورهای اوراسیا را از منظر تجاری مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
باوجود برخی اختلاف نظرها، روابط هند با ایالات متحده برای دهلی مهم است، زیرا آمریکا را به عنوان موازنه‌ای در برابر رویکرد چین در منطقه هند و اقیانوس آرام می‌داند. با وجود این، هند حاضر نیست در ازای همکاری نزدیکتر با آمریکا، روابط خود با ایران و دیگر بازیگران مانند روسیه را قربانی کند. بنابراین، تعادل در سیاست خارجی هند به امر ثابتی تبدیل شده است. باوجود مدیریت رویکردهای متضاد، روابط هند با ایران تحت تأثیر قرار گرفته اما دو کشور از هیچ تلاشی برای به حداقل رساندن تأثیر قدرت‌های خارجی بر روابط دوجانبه خود دریغ نمی‌کنند.
تلاش برای تقویت روابط اقتصادی تهران و دهلی
صادرات هند به ایران در سال ۲۰۲۱، ۱.۲۸ میلیارد دلار و بیشتر شامل برنج (۶۶۲ میلیون دلار)، چای (۹۶.۸ میلیون دلار) و موز (۴۶.۱ میلیون دلار) بود. در مقابل، ایران ۳۷۹ میلیون دلار کالا به هند ارسال کرد که عمدتاً آجیل (۱۰۰ میلیون دلار)، آمونیاک (۵۸.۲ میلیون دلار) و سیب و گلابی (۴۸.۳ میلیون دلار) را شامل می‌شود. صادرات ایران به هند در بازه بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۱ با ۱.۰۸ درصد کاهش از ۵۰۲ به ۳۷۹ میلیون دلار کاهش یافت. این امر تاثیر منفی بر تجارت دوجانبه داشته که در مجموع به ۱.۹۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱-۲۰۲۲ رسید که نسبت به سال گذشته، کاهش ۹ درصدی را ثبت کرد. درحالیکه تجارت دوجانبه ایران و هند پیش از تصمیم آمریکا برای خروج از برجام، به ۱۸ میلیارد دلار می‌رسید که با اعمال مجدد تحریم‌ها، وضعیت به شدت تغییر کرده است.
دو کشور برای برای جبران محدودیت‌های تجاری از راهکارهای مختلفی استفاده کرده‌اند. برای نمونه، بانک مرکزی هند در ژوئیه ۲۰۲۲ اعلام کرد که می‌توان از مکانیسم پرداخت روپیه برای فعال کردن معاملات تجاری با کشورهای تحت تحریم‌های اقتصادی مانند ایران و روسیه استفاده کند. در اقدامی دیگر، در اوایل اردیبهشت سال جاری، علی شمخانی، دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی ایران، با آجیت دوال، مشاور امنیت ملی هند در مورد لزوم فعال‌سازی سازوکار «ریال-روپیه» گفتگو کرد. البته تا کنون، این گزاره تنها روی کاغذ باقی مانده که دلیل آن مربوط به ترس از تحریم‌ها، روابط نزدیک هند با ایالات متحده و همچنین محاسبات ژئوپلیتیک است.
یکی از راه‌های تقویت روابط تجاری دوجانبه، کاهش تعرفه‌های بالای صادراتی ایران به‌ویژه از بخش کشاورزی از سویی هند است که می‌تواند از طریق استفاده از ابزارهای اقتصادی خاص مانند مذاکره، در مورد معاهدات تجاری ترجیحی دوجانبه انجام شود. همچنین امکان دستیابی به توافقی مانند قرارداد سرمایه گذاری ۲۵ ساله بین چین و ایران بین دهلی و تهران نیز وجود دارد. البته قبلا برخی پیشنهادات از سوی طرف هندی مطرح شد که هنوز محقق نشده است. همچنین می‌توان با تشویق سرمایه گذاری متقابل یا اعمال تعرفه‌های ترجیحی، همکاری در زمینه‌های مختلف مانند دارو را افزایش داد.
اهمیت بنادر و مسیرهای تجاری جدید ایران
باوجود موانع ژئوپلیتیکی، هند و ایران هرگز رقبای واقعی ژئوپلیتیکی نبوده‌اند و اقتصادهای آنها در زمینه حمل و نقل، انرژی و تجارت مکمل یکدیگر هستند. هند به عنوان یکی از اعضای سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس، برای ایران نه تنها در حوزه اقتصادی بلکه در تلاش برای تغییر نظم جهانی کنونی و تسهیل آن مهم است. تهران و دهلی علاقه‌مند به توسعه مسیرهای ارتباطی جدید اوراسیا مانند کریدور شمال-جنوب (INSTC) هستند که می‌تواند محموله‌ها را از بمبئی هند و از طریق ایران، آذربایجان و روسیه به شمال اروپا منتقل کند. در این پروژه بزرگ، بندر چابهار ایران برای تامین منافع هند و ایران از جایگاه ویژه برخوردار است. در واقع، این بندر به عنوان یک مسیر زمینی برای هند در راستای دسترسی به بازارهای روسیه، آسیای مرکزی و شاید اروپا عمل می‌کند.
قرارداد همکاری ایران و هند برای اداره و توسعه بندر چابهار در سال ۲۰۰۳ امضا و از سال ۲۰۱۶ با امضای تفاهم‌نامه‌‌ای مبنی بر تعهد هند برای سرمایه‌گذاری ۸۵ میلیون دلاری در زیرساخت‌های بندر چابهار آغاز شد. چابهار برای هند حیاتی است زیرا دسترسی هند به آسیای مرکزی و روسیه را فراهم می‌کند. همچنین به دهلی اجازه می‌دهد تا با ابتکارات چین در ساخت بنادر در جنوب آسیا رقابت کند. باوجود تحریم‌های سنگین علیه ایران، بندر چابهار از این محدودیت معاف شد اما هند رویکرد محتاطانه در قبال سرمایه گذاری در چابهار اتخاذ کرد. هرچند که این رقم از ۶.۹ میلیون دلار سال ۲۰۲۰ به ۱۳.۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲ رسید.
با این حال، عوامل ژئوپلیتیک در اوراسیا به طور بالقوه از توسعه بندر چابهار حمایت می‌کنند. درگیری در اوکراین، روسیه را وادار کرد که به دنبال مسیرهای جایگزین باشد که کریدور شمال -جنوب از شرایط مناسبی برخوردار است. بنابراین، جنگ اوکراین نه تنها تجارت هند و ایران را احیا کرد، بلکه روسیه و هند را از نظر اقتصادی به یکدیگر نزدیکتر می‌کند. هند و روسیه با کریدور INSTC از طریق آذربایجان و ایران، این پتانسیل را دارد که دو کشور را به هم نزدیکتر و مسیر زمینی مستقیم از شمال اوراسیا به اقیانوس هند را ایجاد کند. با این وجود، میزان و کیفیت تجارت ایران و هند باید افزایش یابد، زیرا در حال حاضر فاقد تنوع کالایی بوده و بخش بزرگی از آن را میوه‌ها و مواد خام شامل می‌شود.
بدون تردید، پایه محکمی برای روابط نزدیک بین ایران و هند وجود دارد. هند به عنوان یک کشور در حال ظهور جهانی به منابع انرژی و همچنین برای دسترسی به بازارهای حیاتی در اوراسیا به کریدورهای تجاری بیشتری نیاز دارد. روابط دوجانبه هنوز به دلیل عوامل ژئوپلیتیک خارجی با مشکل مواجه است، اما به نظر می‌رسد دهلی و تهران با واقعیت‌های جدید سازگار هستند.
منبع: ترند ریسرچ
انتهای پیام: تجارت و دیپلماسی
