بررسی خاستگاه انقلاب اسلامی ایران در پرتو نظریات جهانی

مسیر اقتصاد/ انقلاب، یک واژه کلی است که به معنای دگرگونی اساسی در یک چیز، یک نفر یا یک نظام است. متفکران و تحلیلگران سرتاسر جهان، دلایل متعددی را برای وقوع انقلاب ها ذکر کرده اند.

دلایل وقوع انقلاب های مختلف جهان

نـارضـایـتی عمیق از وضع موجود، گسترش اندیشه و ایدئولوژی جدید، گسترش روحیه انـقـلابـی، وجـود رهبری (در قالب فرد یا گروه) که بتواند نارضایتی های موجود در جـامـعـه را عـلیه حکومت بسیج کند، حضور گسترده مردم و وجود عنصر خشونت، از عمده ترین عـوامـلی اسـت کـه دسـت بـه دسـت هـم داده و در یـک سـرزمـیـن یـک «انـقـلاب» را شـکـل مـی دهـنـد.

هـمـه یـا غـالب این ویژگی ها را می توان در انقلاب های دنیا همانند انقلاب فـرانـسـه (۱۷۸۹)، انـقـلاب روسـیـه (۱۹۱۷)، انـقلاب های چین (۱۹۱۱ و ۱۹۴۹) انقلاب کـوبـا (۱۹۵۹) انـقـلاب الجـزایـر (۱۹۶۲) و انـقـلاب اسلامی ایران (۱۹۷۹) مشاهده کرد.[۱]

تفاوت انقلاب با سایر جنبش های اجتماعی

هـمـیـن ویـژگـی هـاست که انقلاب را از دیگر پدیده های مشابه همانند نهضت (حرکتی دراز مـدت در قـالب تـلاش هـای فـکـری و فـرهـنـگـی کـه بر اثر گسترش افکار جدید، رنگ سیاسی و انقلابی به خود می گیرد و یا حتی به انقلاب منجر می گردد)، کودتا (اقدام سـریـع و نـاگهانی گروهی از نظامیان علیه یک رژیم سیاسی که بیشتر به تغییرات سـیـاسـی و گـاه بـه تـغـیـیـرات عـمـیق اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می انجامد)، شورش (حـرکـتی مقطعی و خشونت بار که گاه مقدمه انقلاب می شود) و جنگ داخلی (طغیان بخشی از قـدرت عـلیـه بـخـش دیـگـر یـا درخـواسـت تـجـزیـه ارضـی ، خـودمـخـتـاری و استقلال بخشی از ساکنان یک کشور)، متفاوت و ممتاز می کند.[۲]

در بیان چگونگی روی دادن انقلاب ها، نظریات مختلفی توسط اندیشمندان و تحلیلگران سراسر جهان ارائه شده است؛ که در ادامه به برخی از آن ها پرداخته می شود.

به طور کلی نظریات مربوط به وقوع انقلاب ها شامل چهار نسل از نظریات می شوند:

نظریات تاریخ طبیعی انقلاب‌ها

نسل اول این نظریات که تحت عنوان «تاریخ طبیعی انقلاب‌ها» مطرح‌اند، بیش‌تر تلاش كرده‌اند الگوی واقعی را كه در فرایند تحول انقلابی روی می‌دهد، «توصیف» كنند.

تحلیل‌های نویسندگان این دوره در كنار فقدان شالوده‌ای نظری، ادعای مشخص و صریحی را در زمینه علت و نیز زمان به وجودآمدن وضعیت انقلابی مطرح نمی‌كردند و در خصوص علل انقلاب عموما مجموعه‌ای پراكنده و التقاطی را از عوامل گوناگون، بدون این‌كه آن‌ها را در چارچوب نظر مشخصی قرار دهند، ذكر می‌كردند.[۳]

توضیح علت و زمان انقلاب ها

نسل دوم نظریه‌پردازان انقلاب از توصیف صرف فرآیند انقلاب فراتر رفته و تلاش كرده‌اند توضیح دهند كه چرا و چه زمان انقلاب روی می‌دهد.

نویسندگان این دوره نظریه ‌های مختلف روان‌ شناسی، جامعه ‌شناسی و علم سیاست را برای تبیین انقلاب‌ها به كار بردند. آن‌ها تلاش كردند تا نظریه ‌های مشخصی را در مورد علت و زمان برآمدن وضعیت انقلابی به دست دهند.[۴]

نظریات ساخت گرا

نسل سوم بیش‌تر ساخت‌گرا هستند و نقطه تمركز تحلیل خود را بر فشارهای بین‌المللی، جامعه دهقانی، نیروهای نظامی و رفتار نخبگان قرار داده‌اند.

رهیافت عمومی در تحلیل‌های این نویسندگان از دو جهت با نظریه‌پردازان پیشین متفاوت است: اول آن‌كه كاملا بر پایه شواهد تاریخی بنا شده‌اند؛ دوم آن‌كه نظریه‌پردازان نسل سوم، كلی‌نگرتر هستند؛ بدین معنا كه علاوه ‌بر بررسی علل بروز انقلاب‌های اجتماعی، در پی تبیین برون ‌دادهای گوناگون انقلاب‌ها نیز می‌باشند.[۵]

بررسی خاستگاه انقلاب اسلامی ایران در پرتو نظریات گوناگون

همه این نظریات، قبل از وقوع انقلاب اسلامی ایران مطرح شدند. پس از وقوع انقلاب ایران و بعضا انقلاب های دیگری که در همان عصر و زمان روی دادند، از جمله انقلاب آمریکای لاتین، تحول چشمگیری در نظریات انقلاب به وجود آمد که موجب شکل گیری نسل تازه ای از نظریات انقلاب شد.

دلیل این تحول را می توان این گونه توضیح داد که نظریات پیشین توان توجیه وقوع انقلاب ایران را نداشتند؛ چنان که برخی از آن ها با وقوع انقلاب ایران، به کلی نقض شدند و برخی دیگر از یافتن علت وقوع این انقلاب طبق معیارهای موجود خود بازماندند. نسل چهارم نظریات انقلاب متاثر از انقلاب اسلامی و با تکیه بر واقعیاتی که در جریان این انقلاب روی داد، شکل گرفتند.

انقلاب ایران، تافته ای جدابافته

نسل چهارم نظریات انقلاب که از انقلاب های جهان سوم و بویژه انقلاب اسلامی ایران الهام گرفته اند، در پی یافتن پاسخ این سوال اند که آیا انقلاب ایران را باید موردی منحصر به فرد و خلاف سایر انقلاب ها در نظر گرفت یا این که علت انقلاب ها را باید بار دیگر در پرتو شواهد بدست آمده از انقلاب ایران بررسی نمود.

حرکت مثبتی در نسل چهارم نظریات انقلاب روی داد و به نگاه واقعی تر به انقلاب ایران دست یافت، لذا کنکاش در نظریات این بخش می تواند ما را از دلایل وقوع انقلاب اسلامی آگاه سازد.

در گزارش های بعد، به تفصیل نظریات انقلاب اسلامی ایران را بررسی خواهیم نمود.

پینوشت:

[۱] https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5415/6376/71210

[۲]  همان

[۳] http://www.sooremag.ir

[۴] همان

[۵] همان

انتهای پیام/ فرهنگ و گفتمان