به گزارش مسیر اقتصاد مسئله حذف یارانه پنهان انرژی در سال‌های اخیر از مسائل روز اقتصاد ایران بوده که مورد توجه مسئولین دولت سیزدهم نیز قرار گرفته است. وضعیت فعلی قیمت گذاری حامل‌های انرژی از جمله برق، گاز و بنزین فاصله زیادی با نقطه مطلوب دارد و مواردی همچون اسراف، قاچاق، انحراف منابع و عدم تحقق عدالت نتیجه وضعیت فعلی تعیین قیمت‌هاست. اما پیش از سیاست گذاری در این زمینه لازم است ابعاد تاریخی آن نیز مورد بررسی قرار بگیرد.
کدام نهاد برای اولین بار ادبیات یارانه انرژی را مطرح کرد؟
طرح واژه «یارانه انرژی» به سال ۱۹۹۹ میلادی و گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) بازمی‌گردد. این سازمان در گزارشی «هرگونه اقدام دولت برای کاهش هزینه تولید انرژی و قیمت پرداختی از سوی مصرف کنندگان» را به عنوان یارانه انرژی تعریف کرد.
آژانس بین‌المللی انرژی در سال ۱۹۷۴ میلادی و یکسال بعد از شوک نفتی سال ۱۹۷۳ از سوی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) تشکیل شد که نهادی متشکل از کشورهای ثروتمند و صنعتی است. هدف اصلی IEA ارائه آمار و تحلیل به منظور کمک به کشورها برای دستیابی به انرژی پایدار عنوان شده است؛ اما به طور طبیعی میتوان انتظار داشت منظور کشورهای عضو OECD از دسترسی پایدار به انرژی، تقبیح استفاده از انرژی‌های فسیلی و تشویق کشورها به اعطای یارانه‌های کلان به سوخت‌های جایگزین باشد.
کشورهای درحال توسعه در صدر لیست اعطای یارانه
از سال ۲۰۱۰ که IEA اقدام به محاسبه کمی یارانه انرژی کشورها و انتشار آن کرد، استفاده از این واژه در سطح جهان رواج بیشتری گرفت.[۱] بر اساس آمار سال ۲۰۲۰ این نهاد، کشورهایی همچون ایران، چین، هند، عربستان، روسیه و الجزایر در صدر کشورهای با بیشترین یارانه انرژی قرار دارند، چراکه هزینه تولید و قیمت مصرف کننده سوخت‌های فسیلی همچون نفت و گاز را با اقداماتی کاهش داده‌اند. در نمودار زیر کشورهایی که در صدر یارانه انرژی از سوی IEA معرفی شده‌اند نشان داده شده است.
نکته جالب توجه درخصوص نمودار فوق اینکه اکثریت قریب به اتفاق این کشورها، کشورهای درحال توسعه هستند که برای تسریع در روند توسعه خود به استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی نیازی غیر قابل انکار دارند.
مخالفت کشورها با محاسبات IEA
با وجود اینکه از سال ۲۰۱۱ میلادی کشورهای عضو گروه G20 نیز به کاهش یارانه انرژی متعهد شدند، تا به حال بسیاری از کارشناسان اقتصادی و دولت‌های کشورهای درحال توسعه، با طرح ادبیات یارانه انرژی از سوی IEA و محاسبات آن مخالفت کرده‌اند و آن را یک عملیات رسانه‌ای برای تحت فشار قراردادن کشورهای صاحب سوخت فسیلی دانسته‌اند.
به طور مثال در سال ۲۰۱۱ عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت، به طور رسمی طرح ادبیات «یارانه انرژی» از سوی IEA را مورد انتقاد قرار داد و اعلام کرد «هیچ گونه یارانه ناکارآمدی به بخش انرژی اعطا نمی‌کند که بخواهد آن را قطع کند».
پشت پرده مطرح شدن واژه «یارانه انرژی» در سطح جهانی
بنابراین واژه «یارانه انرژی» در سطح جهانی با هدف سوق دادن کشورهای جهان به تسریع در کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و تحت فشار قراردادن کشورهای در حال توسعه مطرح شده است و پیش برندگان این ادبیات نیز نهادهایی همچون سازمان ملل، OECD و در صدر آن‌ها IEA هستند که به وضوح در راستای منافع کشورهای توسعه یافته عمل می‌کنند.
علاوه بر این محاسبات صورت گرفته درخصوص میزان یارانه انرژی کشورها از سوی IEA نیز از مبنای کارشناسی برخوردار نیست و در واقع طرح این ادبیات و محاسبات آن از سوی IEA یک عملیات رسانه‌ای برای تحت فشار قراردادن کشورهای صاحب سوخت فسیلی محسوب می‌شود.
آمار آژانس بین المللی انرژی در حوزه یارانه‌ها فاقد اعتبار است
مسئولین جمهوری اسلامی نباید محاسبات IEA را مبنا قرار دهند
در چنین شرایطی از مسئولین جمهوری اسلامی نیز انتظار می‌رود ادبیات مطرح شده از سوی IEA را که به وضوح هدف آن تحت فشار قراردادن کشورهای صاحب سوخت فسیلی است، مبنای تصمیم گیری قرار ندهند. اما در برخی موارد همچون گزارش سازمان برنامه و بودجه با عنوان «یارانه‌ها در اقتصاد ایران» میزان یارانه انرژی کشور در سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۲۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. دیوان محاسبات نیز در گزارش تفریغ بودجه سال ۱۳۹۹، میزان یارانه پنهان را ۱۶۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد کرده که نزدیک به ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان آن مربوط به حامل‌های انرژی است.
درحالیکه شیوه محاسبه یارانه انرژی در گزارش‌های مذکور به مانند محاسبات IEA، از منطق و پیش فرض‌های قابل دفاع و دقت لازم برخوردار نیست.
علاوه بر این بارها دیده شده است که مسئولین کشور، چه در دولت‌های قبل و چه در دولت سیزدهم، با استناد به محاسبات IEA ارقامی نجومی را برای یارانه انرژی در کشور مطرح کرده‌اند که نشان از بی اطلاعی آن‌ها از پشت پرده طرح چنین محاسباتی در سطح جهانی است.
این بحث از آن جهت اهمیت ویژه پیدا می‌کند که بیان ارقام بالا و وسوسه کننده برای یارانه پنهان انرژی مقامات دولتی را بیش از پیش به سمت جبران کسری بودجه از محل افزایش قیمت حامل‌های انرژی سوق می‌دهد که میتواند آثاری بسیار نامطلوب و جبران ناپذیر بر اقتصاد کشور داشته باشد.
پینوشت:
[۱] گزارش سال ۲۰۱۰ رویترز از گزارشات آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)
انتهای پیام/ انرژی
