به گزارش مسیر اقتصاد مطالعه ضریب جینی و شاخص‌های سنجش عدالت در ایران حکایت از آن دارد که دهه ۴۰ و ۵۰ کشور با افزایش کم‌سابقه نابرابری مواجه بوده است.
بررسی ابعاد این نابرابری و فهم دلایل این شکاف اقتصادی-اجتماعی کمک شایانی به امر سیاست‌گذاری و درک وضعیت موجود در کشور خواهد کرد.
https://masireqtesad.ir/16420/%d8%a7%d8%b5%d9%84%d8%a7%d8%ad%d8%a7%d8%aa-%d8%a7%d8%b1%d8%b6%db%8c-%d8%a7%d9%86%d9%82%d9%84%d8%a7%d8%a8-%d8%b4%d8%a7%d9%87-%d9%88-%d9%85%d8%b1%d8%af%d9%85-%db%8c%d8%a7-%d8%a7%d9%86%d9%82%d9%84%d8%a7/
طرح اصلاحات ارضی
یکی از دلایلی که طرح اصلاحات ارضی مطرح شد، کاهش سلطه همه‌جانبه خوانین و ملاکین و افزایش وسعت دست دهقانان در ایران بود. این طرح که در بادی امر مثبت و توجیه‌پذیر می‌نماید، به دلیل مسائلی، به افزایش نابرابری در کشور و گسترش بحران‌های اجتماعی منجر گردید.
اصلاحات ارضی دو قشر مخاطب در ایران داشت که اولی زمین‌داران و خوانین بودند و دومی هم روستائیانی بودند که پس از اصلاحات ارضی دهقان و یا کارگر شهری شدند. بررسی رفتار هرکدام از این دو قشر می‌تواند درک بهتری از تأثیرات اصلاحات ارضی بر ضریب جینی در ایران بدهد.
حرکت از زمین‌داری به سرمایه‌داری
خوانین در اصلاحات ارضی زمین از دست دادند و غرامت از دولت گرفتند. اینان سرمایه به‌دست‌آمده خود را در صنعت و واردات به کار گرفتند. سرمایه‌داران جدیدی که رو به صنعت آوردند کارخانه‌های خود را در شهرها بنا نمودند و کسب‌وکار شهری را رونق دادند.
آن دسته از سرمایه‌دارانی که در بخش واردات مشغول به فعالیت شدند نیز رو به‌سوی کشورهای دیگر برای واردات کردند و توسعه تجارت داخلی را برای فروش محصولات خود برگزیدند.
مجموعه این دودسته، مسائل جدیدی را در کشور به وجود آوردند که عبارت‌اند از الف: توسعه کارگری مدرن در کارخانه‌ها ب: خرید تکنولوژی از غرب ج: ایجاد کسب‌های جدید پیرامون صنایع در شهر د: افزایش واردات محصولات متنوع به کشور ه: گسترش نهاد بازار و توسعه آن به شهرهای کوچک‌تر
حرکت از روستا به حلبی‌آباد
روستائیان پس از اصلاحات ارضی تبدیل به کارگران خودمختار شدند. این خودمختاری تا حدودی به استقلال شخصیتی آنان کمک می‌کرد ولیکن آنان بدون پشتوانه بزرگ اقتصادی باید معیشت خود را می‌گذراندند.
یک دسته از این طبقه به کشاورزی پرداختند و زمین‌های یک هکتاری و دو هکتاری خود را پرورش می‌دادند. اینان تولیدات کشاورزی را به روال سابق ادامه دادند، مضافاً اینکه برای تأمین زمین‌های خود مجبور به دریافت وام از دولت شدند.
دسته دیگر کسانی بودند که سهمی از زمین به آنان نرسیده بود و خانی هم وجود نداشت که برایش کار کنند. اینان دیگر امکان تأمین معیشت در دهات برایشان فراهم نبود و مجبور به مهاجرت از روستا بودند. کشش‌های به وجود آمده در شهرها عاملی بود که بسیاری از این نسل تازه کارگری را به شهر کشاند.
مینو صمیمی، منشی امور بین‌الملل فرح پهلوی در سال‌های پایانی دهه ۵۰، وضعیت تهران را این‌گونه توصیف می‌کند: «هجوم روستاییان باعث گسترش حلبی‌آبادهای متعدد در حاشیه شهرها شد و انبوه کارگرانی که در این مناطق فاقد کلیه امکانات، سکنی گزیدند به‌قدری ناراحت و بی‌تاب بودند که وقتی جرقه انقلاب درخشید همه به انقلاب پیوستند.»
نتایج طبیعی این مسیر هم عبارت‌اند از:
الف: شکاف اجتماعی دو قشر سابقاً روستایی و جدیداً دهقان و کارگر
ب: گسترش مهاجرت به شهرها
ج: ایجاد شغل‌های جدیدی چون بنگاه‌داری در روستاها و حومه شهرها
د: رونق بازار و به‌تبع آن تغییر ذائقه عمومی در کشور با توجه به واردات محصولات متنوع
ه: پیدایش حلبی‌آباد در شهرها و بروز فسادهای اجتماعی و روانی در جامعه
و: افزایش قیمت ملک و مسکن در شهرها و افزایش کاذب سرمایه ملاکین شهری
تغییر زیست‌بوم، ظهور دیوانسالاری و شکاف طبقاتی
حال تصویر ایران بعد از اصلاحات ارضی را مرور می‌کنیم. فروش نفت بالا رفته است و درآمد ارزی ایران بالا رفته و افزایش ارز در کشور امکان واردات را بیشتر کرده است.
دولت تجهیزات نظامی وارد می‌کند، سرمایه‌داران صنعتی تکنولوژی و سرمایه‌داران تجاری محصولات متنوع غذایی وارد می‌کنند. سودهای کلان واردات و توسعه بازار، ملاکین سابق را سرمایه‌دارتر از گذشته کرده و دیوان‌سالاری‌های متعددی در کشور شکل‌گرفته و درحالی‌که استثمار خانی کم شده است، استثمار دیوانسالاری در قالب قانون و با صبغه اقتصادی افزایش‌یافته است.
در سوی دیگر مواد غذایی وارد کشور شده است و محصولات تولیدی دهقانان با استقبال کمتری نسبت به گذشته مواجه می‌شوند. افزایش نقدینگی ازیک‌طرف و کاهش تقاضای محصولات دهقانی از طرف دیگر موجب کاهش درامد دهقانان شده است. کارگران جدید شهری که در کارخانه‌ها و امور خدماتی مشغول به کار هستند با مشکلات عدیده‌ای روبرو شده‌اند.
اولاً آنکه به دلیل بوم شهر بخشی از سال را اینان مجبور به بیکاری‌اند. ثانیاً اگر درگذشته یک گاو صبحانه و ناهار و شام خانواده را تأمین می‌کرد در وضعیت جدید باید همه این وعده‌ها را از بازار بخرند. مسکن گران شده است و بخش زیادی از درآمد کارگران باید برای تأمین مسکن هزینه شود.
این مسائل و بحران‌های دیگر اجتماعی عواملی بودند که وضعیت این قشر را در دهه ۴۰ و ۵۰ به ورطه فلاکت کشاند و بخشی از همراهی این قشر با انقلاب فرار از وضع اسف‌بارشان بوده است.
در واقع طی این مدت، ملاکین سابق به دیوان‌سالارهای سرمایه‌دار تبدیل گشتند و روستائیان سابق به کارگرانی تبدیل شدند که سبک زندگی‌شان عوض‌شده بود لکن درآمد تأمین این زندگی را به‌سختی می‌توانستند دربیاورند.
گروه دیگری که در اینجا سر برآوردند خرده‌بورژواهایی‌اند که سابقاً در مکان‌های شهری و یا شهر شده زمین داشته‌اند و پس از تهاجم روستائیان به شهرها و افزایش قیمت ملک و مسکن سرمایه‌هایی را برای خود رقم‌زده‌اند.
طبقه‌های جدید ایران، افزایش نابرابری و رشد ضریب جینی
پس از اصلاحات ارضی و وقوع موارد فوق شاهد چهار طبقه عمومی در کشور بودیم که عبارت‌اند از:
الف: دولتی‌ها،
ب: دیوان‌سالاران
ج: خرده‌مالکان شهری
د: کارگران و دهقانان.
سه گروه اول افزایش قیمت نفت و تغییر بافت اجتماعی را تبدیل به سرمایه برای خود کردند و گروه اکثریت کارگران و دهقانان درامدشان کمتر و مخارجشان بیشتر شد. این وضعیت باعث شد که نابرابری در ایران عمیق‌تر شود و ضریب جینی در سال ۵۴ به بالاتر از ۰.۵۱ برسد که حاکی از اختلاف طبقاتی بسیار بالا در ایران بوده است.
نمودار ذیل نمایش ضریب جینی ایران در این برهه مورد بررسی است که روند صعودی ضریب جینی (نابرابری) را در دهه ۴۰ و ۵۰ نشان می‌دهد.
