به گزارش مسیر اقتصاد ادبیات بانکداری اسلامی بیشتر درباره موضوع بهره و نحوه اصلاح رابطه حقوقی بانک با مشتریان، به نحوی که مستلزم قرض با بهره نباشد، سامان یافته و كمتر به مسئله خلق پول پرداخته است.
در واقع مسئله خلق پول در آثار اندیشمندان اسلامی، موضوعی كلیدی نبوده است؛ بلکه دغدغه اصلی مربوط به ماهیت فقهی-حقوقی تعامل بانک با مشتریان است. حال آنکه مسئله خلق پول، مهمترین مسئله در نظام بانکی بوده و میزان سازگاری جریان خلق پول به وسیله بانکهای تجاری با اهداف و مقاصد دینی، موضوعی اولویت دار است.
خلق پول بانکی چیست؟
خلق پول بانکی در معنای صحیح، بر قابلیت وام دهی و سپرده آفرینی بانک مقدم بر سپرده گیری و اکتساب ذخایر دلالت دارد. زمانی که بانک وام می‌دهد (که مترادف با افزودن بر حساب سپرده شخص وام گیرنده است)، پول افزوده شده به حساب وام گیرنده، از حساب های سپرده قبلی پرداخت نشده و موجودی ذخایر بانک را نمی كاهد؛ بلكه خلق می‌شود و سپرده جدیدی ایجاد می‌کند.
محوریت پول بانکی و به حاشیه رفتن نقش دولت و بانک مرکزی در این زمینه، واكنش ها و قضاوت های نسبتا وسیع و متفاوتی را برانگیخته است. به طور کلی در ادبیات موضوع می توان دو نگاه مخالف و موافق را نسبت به این پدیده شناسایی کرد. دیدگاه های مخالف هم از جهت کثرت آثار و هم غلظت مخالفت، دارای برجستگی بیشتری هستند و در مقابل، دیدگاه های موافق به مزایای خلق پول بانكی اشاره می کنند.
۵ دلیل مخالفان خلق پول بانک ها
مخالفت اقتصاددانان با خلق پول بانکی با استناد به معیارهای مختلفی صورت گرفته است. بیشترین حجم مخالفت، مربوط به گرایش این وضعیت به ایجاد بی ثباتی است. منتقدان، بانکداری ذخیره جزئی را که به این گونه فرآیند خلق پول اتلاق می‌شود، ذاتا بی ثبات و مخاطره انگیز می دانند؛ زیرا بانک ممکن است با خروج یکجای درصد معنی داری از سپرده ها یا نكول وسیع تسهیلات اعطایی مواجه شود. بدهی بانک (سپرده ها) در حالی به عنوان پول رایج، فاقد ریسک و تضمین شده است که دارایی های او (تسهیلات اعطایی) در معرض ریسک نکول قرار دارد. این ریسک دائمی در كنار قابلیت تسری بحران از یک بانک به کل نظام، بانکداری را مستعد شكنندگی می سازد.
دومین محور اساسی، در بین مخالفان مربوط به دغدغه های عدالت جویانه است. نبود سنخیت بین ساختار دارایی و بدهی بانک‌ها از حیث ریسک، نقد شوندگی و دوره زمانی، آنها را به سوی وابستگی به دولت و اتکای به حمایت او سوق می دهد. حاکمیت نیز از بیم بروز بحران های بانکی به تعبیه اهرم های حمایتی جهت اطمینان بخشی به بدهی بانک ها می پردازد. تمهیداتی نظیر تضمین (بیمه) سپرده و امكان دسترسی به ذخایر به معنای آن است که بانک ها عمل سودجویانه خلق پول را به اتكای حمایت و یارانه پنهان دریافتی از دولت انجام می دهند. در نگاه این منتقدان، بانکداری در عمل به مصادره حمایت دولت در راستای نفع جویی خصوصی اقدام كرده و ریسک خود را به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به گردن جامعه می اندازد.
سومین محور مخالفت با خلق پول، ملاحظات اخلاقی است. مخالفان، عملیات متعارف بانکداری را فعالیتی غیر شفاف، فریب کارانه و نوعی خیانت در امانت می دانند. بانک در حالی القا می كند سپرده های افراد همچنان در دسترس و قابل خرج كردن است كه پیشتر آنها را وام داده و در صورت تقاضای تسویه یکجای درصد معنی داری از سپرده ها، قادر به ایفای تعهد خود نیست. بانک ها بدون اجازه صاحبان سپرده یا بدون بیان شفاف ماهیت فعل خود، از سپرده ها جهت وام دهی و کسب سود بهره می گیرند.
محورهای چهارم و پنجم مربوط به عدم توان اعمال حاکمیت به وسیله دولت در نشر پول و تغذیه فعالیت های نامولد یا کمتر مولد از محل اعتبارات بانکی است. در نگاه منتقدان، ایجاد پول یکی از شئون حاكمیت است که عاملان خصوصی به هیچ وجه نباید دخالتی در آن داشته باشند. خلق پول به وسیله بانک ها در عمل، یکی از ماموریت های حاکمیت ها را سلب کرده و با توجه به این که دولت نماینده عموم است، این کار نوعی تجاوز به حقوق مردم است. از حیث تولیدی نیز بانک ها ممکن است از قدرت خلق پول در جهت پیگیری اغراض و منافعی استفاده کنند که با شرایط بهینه اجتماعی سازگار نیست. شواهد تاریخی گویای آن است که بانک ها برای بیشینه كردن سود کوتاه مدت خود به خلق اعتبار برای بخش های غیر مولد و سوداگرانه تمایل دارند.
دیدگاه های موافقین خلق پول بانک ها
دسته ای از صاحب نظران به وجوه دیگری از خلق پول بانکی توجه کرده اند. اگر چه این گروه لزوما از آسیب های احتمالی خلق پول بانکی غافل نیستند، اما تمركز آنها بر فواید این پدیده بوده و یا به وجود منافع در كنار آسیب ها اشاره می کنند. ایده اصلی موافقان این است که خلق اعتبار به وسیله بانک ها بر امكان پذیر ساختن خلق ارزش (تولید) و در نهایت، تقویت رشد اقتصادی موثر است.
شومپیتر را می توان مهم ترین چهره در ترویج این نگاه و پیشگام آن دانست. او در كنار پافشاری بر نقش كارآفرینی و نوآوری در توسعه اقتصادی، توجهی ویژه به مقوله اعتبار و نقش بانک ها دارد. دلیل جایگاه بلند اعتبار در تحلیل او آن است كه فعل كارآفرین و نوآوری وی را نمی توان از دسترسی به اعتبار جدا کرد. کارآفرین لزوما دارای سرمایه مورد نیاز برای کسب و کار نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد، آن را از محل اعتبار خلق شده به وسیله بانکداران به دست می آورد. سازوكارهای اعتباری زمانی بیشترین اهمیت را می یابند که استفاده از اعتبار به سمت تولید کالاهای جدید سوق یابد.
برخی از طرفداران خلق پول بانكی در عین اذعان به تاثیر منفی اعتبارات بانکی بر بروز حباب های قیمتی و سیكل های تجاری، معتقدند همین پول اعتباری بانکی بزرگ ترین توان موجود در اقتصادهای امروزی است که به نظام اقتصادی پویایی، انطباق پذیری و انعطاف بخشیده است. با ترسیم چنین جایگاهی برای اعتبارات بانکی، پیروان این رویکرد، از بین بردن امکان خلق منعطف پول اعتباری را به معنای بیرون کردن قوه حیات از روح اقتصادهای امروزی می دانند.
منبع: مقاله ارزیابی توجیه پذیری خلق پول به وسیله سیستم بانکی در نظام بانکداری اسلامی؛ حسن سبحانی و حسین درودیان
انتهای پیام/ نظام مالی
