مسیراقتصاد/ غلات، دانههای روغنی و نهاده‌های دامی محصولاتی هستند که عمده نیاز غذای اساسی کشور را تامین می‌نمایند. در این میان ۵ محصول گندم، ذرت، سویا، کلزا و جو دامی از جمله محصولات اساسی کشاورزی هستند که به دلیل تامین نان، محصولات پروتئینی و روغن‌های خوراکی نقش کلیدی در امنیت غذایی ایران دارند.
بررسی وضعیت تولید این محصولات نشان می‌دهد برخی از آن‌ها با توجه به شرایط اقلیمی قابلیت تولید به اندازه نیاز در داخل کشور را ندارند و وابستگی زیاد به واردات آن‌ها وجود دارد.
در جدول زیر میانگین تولید، مصرف و واردات سه سال (۱۳۹۸-۱۴۰۰) محصولات اساسی منتخب آورده شده است:[۱]
وابستگی به واردات چالش اصلی در تامین ۵ محصول اساسی منتخب
وابستگی کشور به واردات گندم در سال ۱۴۰۰ حدود ۴۰ درصد، جو دامی ۵۰ درصد، ذرت دانه‌ای ۹۰ درصد و دانههای روغنی سویا و کلزا ۸۵ درصد بوده است؛ یعنی حدود ۱۷ میلیون تن از این محصولات ۵ گانه به ارزش تقریبی ۸.۳ میلیارد دلار از طریق واردات تامین شده است. این موضوع به طور متوسط نشان دهنده وابستگی ۴۳ درصدی نیاز مصرفی کشور به واردات و ارزبری بالای اين محصولات است.[۲]
از سوی دیگر بررسی آمار تولید و واردات نشان می‌دهد از ۲۲.۵ میلیون تن گندم و جو مصرف شده در سال ۱۴۰۰، ۱۳.۶ میلیون تن در داخل کشور تولید شده است؛ یعنی کمبود ۹ میلیون تنی از طریق واردات تامین شده است[۳].
طبق آمار گمرک در ۱۲ ماهه سال ۱۴۰۱ نیز حدود ۸.۳ میلیارد دلار گندم، جو، ذرت، سویا و کلزا به وزن تقریبی ۱۷.۵ میلیون تن وارد کشور شده است که نشان می‌دهد با وجود کاهش وزن واردات، ارزش دلاری واردات نسبت به سال ۱۴۰۰ ثابت باقی مانده است.
ظرفیت افزایش تولید محصولات اساسی منتخب وجود دارد
با وجود این میزان وابستگی به واردات، بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۱۱ میلیون هکتار اراضی زراعی در کشور وجود دارد که از این میزان ۸ میلیون هکتار مربوط به ۵ محصول اساسی شامل گندم، ذرت، جو، سویا و کلزا است. بنابراین در مجموع ۷۳ درصد از اراضی کشاورزی برای تولید این محصولات استفاده می‌شود.
با توجه به شرایط اقلیمی و توانمندی کشاورزان دو محصول گندم و جو بیشترین سطح زیرکشت و تولید را در بین سایر محصولات دارند. اما بررسی روند تولید این محصولات طی ۳ سال اخیر نشان می‌دهد که بر خلاف وجود ظرفیت‌های مناسب برای تولید، همچنان وابستگی به واردات در این محصولات اساسی وجود دارد.
مطابق آخرین نقشه پهنه‌بندی اقلیمی ایران (تهیه شده توسط موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور) حدود ۵۱.۸ میلیون هکتار از اراضی کشور اقلیم مناسبی برای کشت دیم دارند و مطالعات نشان می‌دهد که با کسر اراضی دارای شیب تند، زمین‌های مسکونی و تجاری، راه‌های مواصلاتی و اراضی زراعی آبی و باغات و مناطق جنگلی، حداقل ۲۰.۷ میلیون هکتار از این اراضی علاوه بر اقلیم مناسب دارای منابع خاک مناسبی نیز برای کشت دیم هستند. با این وجود در حال حاضر تنها نزدیک به ۶ میلیون هکتار (کمتر از یک سوم از کل سطح قابل کشت) فعال است.[۴]
بنابراین می‌توان بخشی از این زمین‌ها را برای تولید محصولات دیم همچون گندم و جو استفاده کرد که حتی با در نظر گرفتن کمترین عملکرد ثبت شده دیم این محصولات (۵۰۰ کیلوگرم در هکتار) می‌توان بیش از ۷ میلیون تن به مجموع کشت این دو محصول افزود.
درآمد و حاشیه سود کشت محصولات اساسی منتخب کم است
مقایسه درآمد حاصل از کشت این محصولات با سایر محصولات همانند هندوانه، خربزه، سیب زمینی و پیاز نشان دهنده وجود زمینه‌های نابرابری درآمدی و در نتیجه کاهش رغبت کشاورزان به تولید محصولات اساسی منتخب است. به عنوان مثال کشت هندوانه نسبت به گندم ۵ برابر درآمد بیشتر در سال ۱۴۰۰ داشته است[۵].
البته شرایط اقلیمی ایران نیز در کنار متغیرهای اقتصادی به عنوان یک عامل محدود کننده دیگر مانع از تولید سایر محصولات اساسی نظیر ذرت و سویا می‌شود. از سویی دیگر پایین بودن ضریب نفوذ دانش در بخش کشاورزی ایران و خرده مقیاس بودن زمین‌های زراعی نیز باعث کاهش بهره‌وری در تولید محصولات کشاورزی علی الخصوص گندم، ذرت، سویا، جو و کلزا می‌شود.
بنابراین انتظار می‌رود دولت با تدوین برنامه و سیاست‌های مشخص در جهت اجرای الگوی کشت زمینه کاهش وابستگی به واردات این محصولات را فراهم نماید.
پینوشت:
[۱] آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی
[۲] مسیر اقتصاد، شناسه خبر: ۱۴۸۶۶۰
[۳] گزارش‌های گمرک
[۴] خبرگزاری فارس
[۵] محاسبات مربوط از داده‌های مرکز آمار ایران و وزارت جهاد کشاورزی
انتهای پیام/ کشاورزی
