چارچوب نقد اقتصاد مقاومتی

مسیر اقتصاد/ اقتصاد مقاومتی گفتمانی است که رهبر انقلاب در سال ۸۹ مطرح فرمودند و سپس در سال ۹۱ چندین بار مورد تاکید قرار دادند. بر این اساس سال ۹۱ را می توان سال آغاز گفتمان اقتصاد مقاومتی در کشور دانست؛ زمانی که تحریم های غرب از جمله تحریم خرید نفت و تحریم شبکه بانکی نیز آغاز شده بود و نیاز به اتخاذ یک رویکرد اقتصادی بلندمدت در کشور جهت مقابله با این فشارها احساس می شد.

پس از طرح این گفتمان توسط رهبری و تحلیل و بررسی آن در مجامع کارشناسی و رسانه ای و برداشت های متفاوت و متناقض، در سال ۹۲ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در ۲۴ بند به عنوان فصل الخطابی در این زمینه به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید و توسط رهبری به دستگاه ها جهت برنامه ریزی و اجرا ابلاغ گردید.

در سال جاری نیز با نامگذاری سال تحت عنوان “اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل” دولت موظف شد تا تمام برنامه ها و اقدامات خود را معطوف به اجرا و پیاده سازی اقتصاد مقاومتی نماید؛ بنابراین دولت نیز در این زمینه با تشکیل جلسات منظم و پیگیری مباحث از طریق ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به ریاست معاون اول رئیس جمهور، وظایف دستگاه های مختلف را در قالب برنامه های ملی و پروژه هایی مرتبط با برنامه ها مشخص نمود و اقدام در این زمینه را آغاز کرد.

در این روند ۴ ساله، نقدها، تحلیل ها، پیشنهادها و تعریف های مختلفی از اقتصاد مقاومتی توسط اساتید، کارشناسان و مسئولان ارائه شده و این موضوع به عنوان یکی از عناوین مهم اقتصادی کشور، مورد بررسی قرار گرفته است. با این وجود نه می توان اقتصاد مقاومتی را بری از هرگونه نقد و مشکل دانست و نه می توان بدون اطلاع از جزئیات و مبانی آن، این مفهوم را نقد یا رد کرد. در واقع برای بررسی اقتصاد مقاومتی، ابتدا باید آن را شناخت و دلیل طرح آن را فهمید و سپس در چارچوبی علمی و دقیق، آن را به بوته نقد و بررسی عالمانه کشید.

برای نقد اقتصاد مقاومتی سه سطح را می توان متصور شد. این سه سطح عبارتند از:

۱- نقد مفهومی و بنیادی: در این نوع نقد، مفهوم اقتصاد مقاومتی و لزوم طرح آن و اصول و مبانی آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته و چرایی طرح این گفتمان مورد سوال واقع می شود.

۲- نقد سیاستی: در این نوع نقد، سیاست های کلان اقتصاد مقاومتی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و تناسب آن با مفاهیم و اصول اقتصاد مقاومتی مورد سوال واقع می شود.

۳- نقد برنامه ای و اجرایی: در این نوع نقد، برنامه های اجرایی و اقدامات عملی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و تناسب آن با سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی مورد سوال واقع می شود.

در سطح اول یعنی نقد مفهومی و بنیادی، انتقاداتی که مطرح می شود عموماً از این جنس است که چرایی طرح این گفتمان و اصول و مبانی آن را مورد سوال قرار می دهند. برای مثال طرح مباحثی چون “اقتصاد مقاومتی چه تفاوتی با اقتصاد خوب دارد”، “چرا باید برنامه اقتصادی ما در تقابل با دشمنان تعریف شود”، “اصول اقتصاد مقاومتی از جمله درونزایی و برونگرایی و … چگونه تدوین شده اند و چه تمایزی با اقتصادهای توسعه یافته دارند”، “جایگاه اقتصاد مقاومتی در علم اقتصاد چیست”، “چرا دیگر کشورها واژه های جدید اقتصادی خلق نمی کنند”، “چرا باید دنبال یک مدل جدید در اقتصاد باشیم و از مدل های موجود استفاده نکنیم” و … در این سطح از نقد است.

در این نوشتار بنا بر پاسخ به این انتقادها و سوال‌ها در خصوص اقتصاد مقاومتی نیست؛ تنها به ذکر این نکته اکتفا می شود که بر اساس علم مدیریت، از وظایف مهم یک رهبر در هر جامعه‌ای، ایجاد تصویری مشترک برآمده از اهداف و شرایط آن جامعه است تا افراد جامعه حول آن تصویر مشترک گرد هم آمده و حرکت کنند. لذا نگاه به گفتمان اقتصاد مقاومتی با دیدگاه مدیریتی به عنوان تصویر اقتصادی کشور در آینده که مبتنی اهداف و شرایط تدوین شده است، لزوم طرح آن را نشان می دهد؛ کمااینکه این گفتمان برآمده از اصولی مشخص و قابل دفاع است که البته بحث روی آن و پاسخ به سوالات مطرح در این زمینه، در این مجال نمی گنجد. با این وجود، نقدهایی که در این سطح مطرح می شوند مهم بوده و موجبات تکمیل و تدقیق هرچه بیشتر مبانی و اصول اقتصاد مقاومتی را فراهم می آورند.

در سطح دوم یعنی نقد سیاستی، انتقادهای مطرح شده عموماً ناهمگونی سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی را مورد سوال قرار می دهند و این سیاست ها را فاقد انسجام و یکپارچگی لازم می دانند. در این زمینه ضمن تایید انتقادهای موجود و لزوم استفاده از آن جهت بهبود و تکمیل این سیاست ها، باید گفت که این قبیل نقدها تا حدی به روند تدوین و تصویب سیاست های کلی کشور در همه حوزه ها نیز باز می گردد.

به عنوان نمونه در حوزه اقتصاد مقاومتی، پیش از آنکه سیاست های کلی به این شکل موجود تصویب گردد، تدوین شاخص هایی توسط گروه های علمی و کارشناسی در خصوص اقتصاد مقاومتی و اصول آن از جمله درونزایی، برونگرایی، مردم محوری و … ضروری بود. با این وجود عدم تدوین این شاخص ها منجر به برداشت های متفاوت از اقتصاد مقاومتی شده و در مرحله تدوین سیاست، به دلیل این برداشت های متفاوت و همچنین حضور افراد با نگاه های متفاوت و عدم یکپارچه سازی سیاست ها، تصویب سیاست های کلی به صورت ناهمگونی انجام شده است.

مثلا در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، “افزایش صادرات برق” و “اصلاح و تقویت همه جانبه نظام مالی کشور با هدف پاسخگویی به نیازهای اقتصاد ملی، ایجاد ثبات در اقتصاد ملی و پیشگامی در تقویت بخش واقعی” که در دو سطح کاملا متفاوت است در کنار هم قرار گرفته اند. بنابراین نقدهایی از این جنس، در سطح سیاست ها است که البته لازم و مفید نیز هستند و نتیجه آن می تواند بهبود و تکمیل سیاست ها و همچنین اصلاح روند سیاستگذاری و تدوین سیاست های کلان در کشور باشد.

در سطح سوم یعنی نقد برنامه ای و اجرایی، برنامه ها و اقدامات که عموما از جانب دولت طراحی و اجرا می شوند، مبتنی بر سیاست های کلی مورد سوال و نقد قرار می گیرند. در واقع در این مرحله سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی فصل الخطاب بوده و مبتنی بر آن، برنامه های اجرایی و اقدامات عملی بررسی می شوند. این سطح از نقد نیز در حرکت صحیح کشور در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی به دولت و دستگاه های مجری کمک می‌کند تا علاوه بر تکمیل و بهبود برنامه ها، اقداماتی که راستای اقتصاد مقاومتی نبوده و تنها عنوان اقتصاد مقاومتی را یدک می‌کشند، را نیز شناسایی و اصلاح نمایند.

به عنوان نکته پایانی باید گفت که برای ایجاد اقتصاد مقاومتی، لازم است بدنه کارشناسی و تحلیلی اقتصاد کشور در این زمینه فعال شده و مبتنی بر چارچوب نقد اقتصاد مقاومتی در سه سطح بیان شده و البته با فهم و درک کامل از اقتصاد مقاومتی در هر یک سطوح، انتقادها و پیشنهادهای عالمانه و فراجناحی خود را مطرح نمایند تا زمینه اصلاح و حرکت سریع به سمت تحقق گفتمان اقتصادی کشور فراهم شود.