مسیر اقتصاد/ یکی از تصمیمات شورای عالی انقلاب فرهنگی، تصویب طرحی با عنوان سیاست‌های اجرایی حمایت از فعالیت تمام وقت دانشجویان دوره دکتری می‌باشد. این طرح با تکیه بر بند دوم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی بر اجرای نقشه جامع علمی کشور و همچنین چهارمین اقدام از راهبرد کلان شماره ۸ نقشه جامع علمی کشور[۱] به تصویب رسیده است. بنابراین ارائه یک الگوی عملیاتی برای طرح مذکور، یکی از گام‌های ضروری مدیریت هزینه‌های آموزش عالی در جهت سوق دادن تلاش دانشجویان مقطع دکتری به سمت حل مسائل واقعی کشور می‌باشد.
هرچند به مدت یک سال از تصویب چنین طرحی می‌گذرد اما تا به حال الگوی عملیاتی موفقی برای این طرح توسط متولیان سیاست‌گذاری حوزه علم و فناوری ارائه نگردیده است. به همین دلیل در قسمت اول این مطلب، طرح دکتری صنعتی یا Industrial PhD به عنوان یک الگوی غیربومی موفق مبتنی بر ارتباط پویا میان دانشگاه‌ها، صنعت و نهادهای مالی حوزه علم و فناوری جهت الگوبرداری ارائه می شود. در قسمت دوم نیز ملاحظات اجرای این سیاست در کشور ارائه خواهد شد.
طرح دکتری صنعتی یا Industrial PhD یک الگوی تعامل صنعت و دانشگاه است که در تعدادی از کشورهای اروپای شمالی در حال اجراست. بازخوردهای مطلوب حاصل از اجرای این طرح نشان دهنده ظرفیت این طرح در جلب نظر ذی‌نفعان مختلف این تعامل، از جمله سیاست‌گذاران حوزه پژوهش، صنعت و دانشگاه‌ها می‌باشد. بر اساس بررسی‌های انجام گرفته، کشور دانمارک در اجرا و پیشبرد این مدل نسبت به سایر کشورها موفق‌تر عمل کرده است و این طرح در این کشور از ساختار روشن‌تر و کاراتری برخوردار است. بنابراین در ادامه به معرفی و بررسی این مدل در کشور مذکور می‌پردازیم.
معرفی مدل دکتری صنعتی یا Industrial PhD
طرح دکتری صنعتی در حقیقت یک پروژه پژوهش محور در مقطع دکتری است که تمرکز آن بر رفع چالش‌های بخش صنعت و تداوم روند رشد و نوآوری آن‌ها می‌باشد. این طرح با مشارکت یک (یا چند) شرکت خصوصی، دانشجوی داوطلب ورود به مقطع دکتری و دانشگاه اجرایی می‌شود.
خلاصه فرآیند شکل‌گیری این طرح به این ترتیب است که ابتدا دانشجوی داوطلب مقطع دکتری به استخدام یک شرکت و یا نهاد خصوصی در می‌آید. سپس شرکت مذکور ضمن ارسال پروپوزال پروژه به صندوق نوآوری دانمارک (National Innovations Fonden)[۲] که ذیل وزارت علوم، فناوری و نوآوری دانمارک می‌باشد، برای اخذ تسهیلات مالی و کمک هزینه از نهاد مذکور اقدام می‌نماید.
دانشجوی داوطلب باید تلاش کند برای حفظ توجیه استخدام خود و بهره‌مندی از حمایت‌هایی که از طرح دکتری صنعتی توسط صندوق نوآوری ارائه می‌شود، اقدام به مسئله‌یابی و تعریف پروژه برای شرکت مذکور نماید. دانشجو پس از تعریف روشن مسئله و تعیین موضوع پروژه، می‌بایست با دانشگاه مورد نظر خود و استاد مرتبط با موضوع پروژه به مذاکره بپردازد. در نهایت شرکت، دانشجو و دانشگاه با یکدیگر اقدام به تهیه و ارسال پروپوزال می‌نمایند.
برخی از ویژگی‌های این طرح عبارت‌اند از:
۱- ارتقای جایگاه نهاد مالی سیاست‌گذار (Innovation Fund) به نظارت، جهت‌دهی و تامین مالی هدف‌دار: صندوق نوآوری دانمارک دارای اعتبارات و اختیارات متنوعی است به گونه‌ای که بتواند از طرح‌های پژوهشی نوآورانه شرکت‌ها و سازمان‌ها حمایت کند. یکی از انواع تسهیلاتی که توسط این صندوق ارائه می‌شود تسهیلات حمایت از طرح دکتری صنعتی است. هزینه‌های دکتری صنعتی دارای دو بخش حقوق دانشجو و هزینه تحصیل وی در دانشگاه می‌باشد که نهاد مالی می‌تواند به تناسب در هر یک از این دو هزینه مشارکت‌هایی داشته باشد. به عنوان مثال در کشور دانمارک، صندوق نوآوری حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد حقوق دانشجو را به‌علاوه کل هزینه تحصیلی وی پرداخت می‌کند. علاوه براین در بعضی از کشورها، شرکت‌ها می‌توانند در صورت ورود به طرح دکتری صنعتی، از برخی تسهیلات مدت‌دار صندوق در راستای حمایت از پروژه تحقیقاتی خود بهره‌مند شوند.
۲- قرارگرفتن دانشجوی داوطلب دکتری به عنوان محور اصلی مدل دکتری صنعتی: یکی از بایسته‌های تعریف پژوهش‌های کاربردی در دانشگاه‌ها، طراحی سازوکارهای انگیزشی مناسب برای موجودیت‌های اصلی این‌گونه پژوهش‌ها می‌باشد. این مساله در طرح دکتری صنعتی کشور دانمارک از طریق انتخاب دانشجو به عنوان محور سازوکار انگیزشی و استفاده از نقش اهرمی وی در تحریک سایر بازیگران طرح مرتفع شده است. دانشجوی داوطلب مقطع دکتری با وجود انگیزه‌هایی مانند دسترسی به منبع درآمدی در حین تحصیل، رفع نگرانی اشتغال پس از فارغ التحصیلی و ارتقای مدارج علمی، می‌تواند به عنوان نقطه اتصال دانشگاه و صنعت در تعریف پروژه‌های پژوهشی کاربردی نقش‌آفرینی نماید و منافع این دو را در راستای اهداف مشترک هم‌راستا نماید.
۳- پاسخ به نیازهای شرکت‌های خصوصی و بنگاه‌های دانش‌بنیان در زمینه تامین و نگهداشت نیروی انسانی متخصص: طرح حمایتی دکتری صنعتی به گونه‌ای طراحی شده است که توانسته است دغدغه‌های بنگاه‌های دانش‌بنیان در زمینه سرمایه‌های انسانی متخصص را کاهش دهد. بنگاه‌های دانش‌بنیان که از بازیگران مهم عرصه صنعت به شمار می‌آیند، به عنوان مولفه طرف تقاضا در این فرآیند نقش مهمی را در شکل‌گیری ارتباط و تعریف پروژه‌های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه‌ها ایفا می‌کند. نیروی انسانی متخصص یکی از مهم‌ترین منابع یک بنگاه دانش‌بنیان محسوب می‌شود و به تبع آن مسائل مربوط به تامین، نگهداشت و به‌کارگیری مناسب سرمایه‌های انسانی متخصص بسیار مورد توجه قرار دارد. در حقیقت یکی از مزیت‌ها و توانمندی‌هایی بالقوه یک نیروی متخصص در شرکت‌های دانش‌بنیان، دسترسی این افراد به شبکه‌ای از متخصصین، پژوهش‌گران و زیرساخت‌های پژوهشی و دانشگاهی می‌باشد.
۴- تامین مالی پایدار، تنوع منابع درآمدی و هدفمند شدن هزینه‌کرد بودجه پژوهشی برای دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی: یکی از ابعاد مهم الگوی دکتری صنعتی در دانمارک، تامین مالی پایدار و تنوع منابع درآمدی دانشگاه ها از طریق انجام پروژه های مشترک با همکاری سازمان های صنعتی است. این همکاری به صورت کلی به دو حالت صورت می پذیرد؛ حالت اول جذب منابع به صورت مستقیم از بخش صنعت در قبال انجام پروژه مشترک پژوهشی می‌باشد. در این حالت، یک استاد با مراجعه به شرکت‌ها و یا نهادهای خصوصی، اقدام به تعریف پروژه به صورت مستقل می‌نماید و سپس با توجه به منابع جذب شده تعدادی دانشجو برای انجام پروژه مذکور جذب می‌کند.
در حالت دوم که در کشور دانمارک استفاده می شود، دانشگاه در قبال جذب دانشجوی دکتری صنعتی و انجام پروژه پژوهشی با همکاری بخش خصوصی، علاوه بر تامین شهریه دانشجوی پذیرفته شده، در بعضی شرایط تسهیلات حمایتی نیز در راستای پیشبرد اهداف پروژه از نهادهای ارائه‌دهنده تسهیلات مانند صندوق نوآوری دانمارک جذب می‌کند. در حقیقت در حالت دوم، بودجه پژوهشی که قبلاً مستقیماً به دانشگاه‌ها تخصیص می‌یافت اکنون به صورت مشروط و محدودتر پرداخت می‌شود.
با توجه به توضیحات فوق و بخش‌های قبلی می‌توان نتیجه گرفت که طرح دکتری صنعتی توانسته است تا حد قابل قبولی به انگیزه‌ها و نیازهای ذی‌نفعان (داوطلب ورود به مقطع دکتری، دانشگاه‌ها و …) پاسخ داده و آن‌ها را در راستای ارتباط موثرتر صنعت و مراکز پژوهشی از جمله دانشگاه‌ها به کار گیرد. پژوهشی[۳] که پیرامون اثربخشی طرح دکتری صنعتی در کشور دانمارک انجام شده است نیز نشان می‌دهد که:
۱- در بازه زمانی ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰، نرخ اشتغال فارغ التحصیلان طرح دکتری صنعتی بین ۹۵ تا ۹۹ درصد بوده است.
۲- در سال ۲۰۱۰ درآمد فارغ التحصیلان طرح دکتری صنعتی نسبت به فارغ التحصیلان معمولی به طور متوسط حدود ۴۰ هزار کرون دانمارک بیشتر بوده است.
۳- برخلاف فارغ التحصیلان دکتری معمولی، فارغ التحصیلان این طرح عمدتاً (نزدیک به ۸۰ درصد) در بخش خصوصی مشغول به فعالیت می‌شوند.
در بخش بعدی این مطلب به بررسی ملاحظات اجرایی پیاده‌سازی این مدل در کشورمان خواهیم پرداخت.
پینوشت:
[۱] – اقدام ۴ راهبرد کلان ۸ نقشه جامع علمی کشور: حمایت از فعالیت تمام وقت استادان با تامین هزینه‌های رفاهی ایشان و فعالیت تمام وقت دانشجویان دوره دکترا با تامین هزینه‌های تحصیلی و معیشتی ایشان با نظارت استادان راهنما
[۲] – صندوق نوآوری دانمارک یکی از نهادهای مالی تخصص این کشور می‌باشد که با هدف کمک به توسعه فناوری و دانش نوین در مسیر توسعه و افزایش اشتغال در این کشور فعالیت می‌کند.
[۳] – Oxford Research (Firm). The effect of the Industrial PhD Programme on employment and income. Danish Agency for Science, Technology and Innovation, Copenhagen, Denmark, 2012.
