مسیر اقتصاد/ ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز بر اساس ماده ۱۶ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مرجع تخصصی «تهیه و ارائه برآورد حجم قاچاق» معرفی و موظف شده است این آمار را هر سه ماه یکبار به کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی ارائه کند. روش برآورد قاچاق توسط این ستاد، براساس دستورالعمل مصوب ۱۳۹۵ از طریق محاسبه «شکاف عرضه و تقاضا»[۱] بوده که در آن از جدول داده و ستانده[۲] برای محاسبه جزء مصرف استفاده شده است. این گزارش به محدودیت‌ها و الزامات استفاده از این جدول در محاسبه آمار قاچاق می‌پردازد.
روش‌شناسی شکاف عرضه و تقاضا
روش شکاف عرضه و تقاضا همانطور که از نام آن پیداست، از اختلاف عرضه کل به معنای تولید به علاوه واردات و تقاضای کل به معنای مصرف به علاوه صادرات، به صورت زیر محاسبه می‌شود:
[واردات + تولید] – [صادرات + مصرف] = عرضه‌ی کل – تقاضای کل = شکاف عرضه و تقاضا
اختلاف مذکور می‌تواند میزان قاچاق را مشخص کند چون تقاضا یا از طریق واردات و یا از طریق تولید تامین می‌شود و تامین تقاضا خارج از این دو مسیر به معنای قاچاق است. البته بخشی از تولید، صادر شده و تقاضای داخل را فراهم نمی‌کند که در رابطه‌ی فوق به آن اشاره شده است.
برآورد قاچاق با استفاده از این روش در کشور ما برای آن گروه‌های کالایی انجام می‌شود که آمار و اطلاعات تولید، مصرف، واردات و صادرات آنها از طریق دستگاه‌های متولی در دسترس باشد و در دیگر گروه‌های کالایی از روش «میزان کشفیات» استفاده می‌شود.
تفکیک دو نوع مصرف «واسطه‌ای» و «نهایی» در محاسبات
از طرفی متغیر مصرف در رابطه فوق، شامل مصرف واسطه‌ای و مصرف نهایی است. به همین دلیل ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز برای برآورد متغیر مصرف -که هر دو نوع مصرف را در بر دارد- از «جدول داده و ستانده» و طرح هزینه درآمد خانوار استفاده می‌کند.[۳] جدول داده و ستانده بخش‌های مختلف تولیدی و ارتباط آنها با هم را شامل می‌شود؛ به این نحو که معین می‌کند کدام بخش و به چه میزان از داده‌های بخش‌های دیگر استفاده کرده است و بالعکس، ستانده آن بخش توسط کدام بخش‌ها استفاده شده است.
زمان‌بر بودن تهیه جدول داده و ستانده
جدول داده و ستانده محدودیت‌هایی دارد که استفاده از اطلاعات آن را مورد مناقشه قرار می‌دهد.[۴] یکی از این محدودیت‌ها تهیه زمان‌بر جدول است. طرح‌های آماری اکثریت اطلاعات جدول داده و ستانده را تشکیل می‌دهند. به دلیل خلاء آماری بسیاری که در کشور وجود دارد، انجام طرح‌های آماری زمان‌بر است به نحوی که بعضا از زمان شروع به تهیه جدول تا انتشار آن ۵ تا ۶ سال طول می‌کشد. این وقفه ایجاد شده و تغییرات اقتصادی منجر به تغییراتی در جدول می‌شود که در زمان تدوین لحاظ نشده است.
خطای طرح‌های آماری، دیگر محدودیت این روش
طرح‌های آماری به دلیل ماهیت آماری که دارند و از طریق نمونه‌گیری و تعمیم آن به جامعه انجام می‌شوند همواره درصدی از خطا را نتیجه می‌دهند. اگرچه طبق آزمون‌های آماری تا سطح ۵ یا ۱۰ درصد معنی‌دار شده‌اند اما همچنان خطاهایی دارند. طرح هزینه درآمد خانوار -که بصورت فصلی انجام می‌شود و طبق اعلام خانوارهای نمونه مصارف آنها تعیین می‌شود- نیز از این قاعده مستثنی نیست.
یکی از مهم ترین خطاها در «بهنگام‌سازی سال پایه» پیش می‌آید. جدول داده و ستانده اصلی برای سال پایه تهیه می‌شود. به عنوان مثال این جدول تاکنون توسط مرکز آمار ایران برای سال‌های ۱۳۶۵، ۱۳۷۰، ۱۳۸۰، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ تهیه شده است.[۵] بنابراین برای استفاده از این جدول در سال‌های آینده باید به لحاظ تغییر بخش‌های تولیدی، تغییر ترکیب داده‌ها و ستانده‌ها و از این قبیل تغییرات به هنگام شود. روش‌های بهنگام‌سازی نیز تخمینی بوده و امکان بیش‌برآوردی و کم برآوردی در آن وجود دارد.
سایر محدودیت‌های ناشی از جدول داده و ستانده
استفاده از این جداول برای محاسبه شکاف عرضه و تقاضا محدودیت‌های دیگری نیز دارد، از جمله:
- تغییر بخش‌ها: جدول داده و ستانده بعد از یک وقفه زمانی قابل توجه منتشر می‌شود. در طی این وقفه زمانی و به‌دلیل بی‌ثباتی اقتصادی و جهش‌های تکنولوژی، بخش‌های تولیدی دستخوش تغییراتی –مانند تعطیل یا اضافه شدن برخی بخش‌ها- می‌شوند. تغییر بخش‌ها بین جداول شاهدی بر این مدعاست به نحوی که جداول تهیه شده از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ به ترتیب شامل ۷۷، ۹۹، ۹۹، ۷۸ و ۷۸ بخش هستند.
- تغییر در داده‌ها و ستانده‌ها: امکان تغییر در کالاها و خدمات و یا داده و ستانده نیز وجود دارد. برای مثال می‌توان به افزایش نرخ ارز اشاره کرد که در سال‌های اخیر تاثیر قابل توجهی در ترکیب تولیدات گذاشته است و میزان داده و ستانده را تغییر داده است. اندک تغییر در داده‌ها و ستانده‌ها می‌تواند منجر به تغییرات گسترده‌تری در بخش‌ها شود؛ زیرا بخش‌های تولیدی در ارتباط زنجیره‌ای با یکدیگر قرار دارند و ضرایب فنی[۶] و ماتریس لئونتیف[۷] تغییر پیدا می‌کند. بنابراین در زمان انتشار جدول، مصارف واسطه‌ای مستلزم تغییراتی است که لحاظ نشده است.
- طبقه‌بندی متفاوت کالاها و بخش‌ها: طبقه‌بندی متفاوت کالاهای گمرکی و خانوار و همچنین رشته فعالیت‌های تولیدی می‌تواند خطاهایی را هنگام تطبیق ایجاد کند. برای کالاهای گمرکی از طبقه‌بندی [۸]HS-CODE استفاده می‌شود در حالیکه برای خانوار از طبقه‌بندی COICOP[۹] استفاده شود. همچنین برای رشته فعالیت‌های تولیدی از طبقه‌بندی ISIC[۱۰] استفاده می‌شود.
کاربرد جدول داده و ستانده در روش شکاف عرضه و تقاضا
روش شکاف عرضه و تقاضا می‌تواند حجم واقعی کالای قاچاق را شناسایی کند؛ اما به شرطی که محدودیت‌های ذکر شده در جدول داده و ستانده برطرف و خطاهای متغیر مصرف حداقل شود. از جداول داده و ستانده حتی در حالت بهنگام شده صرفا در کوتاه‌مدت می‌توان استفاده کرد؛ زیرا فرض ثابت بودن ضرایب فنی در بلندمدت نقض می‌شود. بنابراین باید فرآیند جمع‌آوری اطلاعات بهنگام و قطعی شود تا روش شکاف عرضه و تقاضا حجم واقعی قاچاق را نشان می‌دهد. در غیر این صورت آمار ارائه شده قاچاق دچار انحراف و نیازمند تکمیل توسط سایر روش‌هاست.
پینوشت:
[۱] Supply and Demand Gap
[۲] Input and Output (IO) Table
[۳] ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، آمار و اطلاعات
[۴] اندیشکده اقتصاد مقاومتی، مصاحبه با دکتر نادر حکیمی پور
[۵] مرکز آمار ایران، جداول داده و ستانده
[۶] Technical Coefficients
[۷] Leontief Matrix
[۸] Heading Subheading
[۹] Classification Of Individual Consumption By Purpose
[۱۰] International Standard Industrial Classification
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
