«بازاریابی مستقیم» محصولات کشاورزی برای مقابله با واسطه‌ها

مسیراقتصاد/ بخش کشاورزی نقش مهمی در درآمدزایی، ایجاد اشتغال و تحقق امنیت غذایی دارد و یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر عملکرد این بخش، بازاریابی محصولات کشاورزی است.

نظام بازاریابی در عرضه به‌موقع و مناسب محصول باکیفیت و ایجاد درآمد مناسب برای تولیدکنندگان نقش مهمی دارد و چالش‌های مربوط به آن می‌تواند منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را به خطر بیندازد و همچنین برقراری امنیت غذایی را با اخلال مواجه نماید.

نظام بازاریابی برای سودآوری تولیدکنندگان خرد مهم‌تر است

نظام بازار محصولات کشاورزی برای برقراری ارتباط بین کشاورزان و خریداران و تسهیل فروش و توزیع محصولات کشاورزی ضروری است. یک نظام بازار کارآمد، کشاورزان خرد را قادر می‌سازد تا به بازارهای قابل اعتماد و سودآور دسترسی پیدا کنند و به آن‌ها این امکان را می‌دهد که معیشت خود را بهبود بخشند و وابستگی به کشاورزی معیشتی را کاهش دهند.

با اطمینان از اینکه محصولات کشاورزی به‌موقع و با قیمت مناسب به دست مصرف‌کنندگان می‌رسد، نظام بازار می‌تواند کمک شایانی به ارتقای امنیت غذایی در سطح محلی و جهانی کند.

بازاریابی، مقوله‌ای مهم‌تر از تولید است و از بازاریابی به‌عنوان دست نامرئی تولید یاد می‌شود. با این حال، این نظام ممکن است با چالش‌هایی روبرو شود و به نحوی عمل نکند که تضمین‌کننده حاکمیت عادلانه و بهینه‌سازی منافع تمامی ذینفعان باشد.

وجود واسطه‌های غیرضروری در نظام بازاریابی محصولات کشاورزی ایران

با وجود اهمیت بسیار زیاد نظام بازاریابی محصولات کشاورزی، بخش کشاورزی ایران در این زمینه با چالش‌های متعددی مواجه است. یکی از چالش‌های اصلی نظام‌ بازار محصولات کشاورزی ایران دخالت واسطه‌های غیرضروری در فرایند فروش است. این چالش‌ها مانع از بازاریابی کارآمد محصولات کشاورزی شده و باعث می‌شوند کشاورزان قیمت‌های منصفانه‌ای برای محصولات خود دریافت نکنند.

در وضعیت کنونی، بخش قابل‌توجهی از سود حاصل از فروش محصولات را واسطه‌های غیرضروری، بدون ایفای نقش مؤثر در طول زنجیره تأمین، کسب می‌کنند. وجود واسطه‌های متعدد و بعضاً غیرضروری، منجر به تقسیم سود شده و در بسیاری از موارد، کشاورزان مجبور به فروش محصولات خود به این واسطه‌ها و دلالان با قیمت‌های اندک می‌شوند که این امر بر درآمد و رفاه تولیدکننده و حتی مصرف‌کننده تأثیر منفی می‌گذارد، بر همین اساس، گزارش حاضر بر کاهش و حذف واسطه‌های غیرضروری متمرکز شده و تلاش می‌کند تا راه‌حل‌های مناسب برای بهبود این وضعیت ارائه دهد.

کاهش طول زنجیره عرضه با هدف حذف واسطه‌های غیرضروری

شواهد نشان می‌دهد، برخی از کشورهای پیشرو و موفق در نظام بازاریابی محصولات کشاورزی، رویکرد زنجیره‌های کوتاه تأمین مواد غذایی[۱] را با هدف حذف واسطه‌های غیرضروری، کاهش طول زنجیره عرضه و افزایش انتفاع کشاورزان خرد در نظر گرفته‌اند و در این مسیر از ابزارهای مختلفی استفاده کرده‌اند.

زنجیره کوتاه تأمین محصولات کشاورزی به سیستمی اطلاق می‌شود که با کاهش واسطه‌ها، تبادل مستقیم محصولات کشاورزی بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را ممکن می‌سازد. هدف این سیستم کاهش فاصله و زمان بین تولید و مصرف، تضمین محصولات تازه‌تر و با کیفیت‌تر است. بر این اساس، کوتاه شدن زنجیره تأمین می‌تواند از سه دیدگاه متفاوت تفسیر شود:

1. کاهش فاصله فیزیکی بین کشاورز و مصرف‌کننده نهایی؛
2. کاهش تعداد مراحل ارتباطی بین کشاورز و مصرف‌کننده نهایی؛
3. افزایش نزدیکی فرهنگی و اجتماعی بین کشاورزان و مصرف‌کنندگان.

زنجیره‌های کوتاه تأمین مواد غذایی، برخی از بازیگران خاص مانند بازرگانان بین‌المللی، شرکت‌های فرآوری مواد غذایی و خرده‌فروشان را به نفع دیگران حذف یا برخی از خدمات ارائه شده توسط آنان را متوقف می‌کنند. بر این اساس، زنجیره‌های کوتاه نیازمند حذف و تخصیص مجدد وظایف و کارکردها توسط بازیگران اصلی زنجیره، مانند کشاورزان و مصرف‌کنندگانی است که پیش از این نادیده گرفته شده بودند.

تدوین برنامه توسعه بازارهای کشاورزان با رویکرد حذف واسطه

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس انواع مدل‌های مربوط به کوتاه کردن زنجیره تامین مواد غذایی در ۱۴کشور و ۱۹مدل مختلف بررسی شده است و انواع مدل‌ها شامل: ‌فروش مستقیم در مزرعه، بازارهای کشاورزان، مدل‌های انتقال محصولات از مزرعه به مصرف‌کننده (مانند سبد محصولات)، ابتکارات مصرف‌کننده‌محور (مانند کشاورزی با حمایت اجتماعی و گروه‌های خرید همبسته)، تعاونی‌ها و تشکل‌های کشاورز و همچنین استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال و تجارت الکترونیک به کار گرفته شده‌اند که در گزارش‌های بعدی این موارد به تفصیل توضیح داده خواهند شد.

اما در نهایت، پیشنهاد شده است که برنامه اقدام تحت عنوان توسعه بازارهای کشاورزان با رویکرد حذف واسطه‌های غیرضروری تدوین و اجرا گردد. در این برنامه، باید به اجرای انواع مدل‌های زنجیره تأمین کوتاه توجه شود و موانع، الزامات و بازیگران مرتبط مشخص شوند.

در برنامه مذکور وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی بازار محصولات کشاورزی، با مشارکت سازمان شهرداری و دهیاری‌ها، شورای عالی استان‌ها، اتاق اصناف کشاورزی، دانشگاه‌ها و تشکل‌های مربوطه، موظف به تدوین و اجرای این برنامه اقدام است. بررسی دقیق شرایط حاکم بر فعالیت کشاورزان خرده‌مالک و شناخت محدودیت‌ها و دغدغه‌های آنان، لازمه تدوین برنامه‌ای مناسب و قابل اجرا به شمار می‌رود.

پی‌نوشت:

[۱] Short Food Supply – Chains Initiatives (SFSCs)

منبع: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل:۱۹۸۸۰

انتهای پیام/ کشاورزی