مسیراقتصاد/ بوتادین[۱] یک الفین چهار کربنه و یک محصول پایه پتروشیمی، گازی بی‌رنگ و یک ترکیب آلی فرار و واکنش‌پذیر است و بویی شبیه بنزین دارد. از نظر حجم تولید بوتادین نسبت به سایر محصولات پایه پتروشیمی کمترین میزان تولید را دارد و بخش عمده آن به‌عنوان مونومر در جهت تولید انواع لاستیک[۲] به‌کار می‌رود.
چین، آمریکا، کره جنوبی و آلمان ۹۲ درصد از ظرفیت تولید بوتادین جهان را در اختیار دارند
برای تولید محصولات پایین‌دستی زنجیره ارزش بوتادین در کشورهای جهان رویکردهای متفاوتی وجود دارد. به صورت کلی می‌توان گفت که ۹۵ درصد از بوتادین تولیدی جهان به‌عنوان محصول جانبی تولید اتیلن در واحدهای کراکر بخار با خوراک نفتا تولید می‌شود و روش دی‌هیدروژناسیون نرمال بوتن‌ها (بوتن-۱ و بوتن-۲) تنها ۵ درصد سهم تولید بوتادین را به خود اختصاص داده است.
در واقع کشورهایی که واحدهای کراکر بخار نفتا را توسعه داده‌اند، از تولیدکنندگان بوتادین محسوب می‌شوند. در حال حاضر، کشورهای چین، آمریکا، کره جنوبی و آلمان حدود ۹۲ درصد از ظرفیت تولید بوتادین جهان را در اختیار دارند. البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که میزان رشد تولید بوتادین در آمریکا نسبت به سایر کشورها به‌دلیل توسعه واحدهای کراکر بخار با خوراک اتان به‌جای کراکرهای بخار با خوراک نفتا، کمتر شده است.
بررسی این کشورها نشان می‌دهد که افزایش تولید بوتادین همبستگی زیادی با صنعت خودرو دارد و کشورهای چین و کره جنوبی به‌واسطه توسعه صنعت خودروسازی در حال تلاش برای افزایش تولید بوتادین و تکمیل زنجیره ارزش آن هستند. همچنین سایر کشورها، بیش‌تر لاستیک‌های طبیعی یا مصنوعی مورد نیاز خود را از کشورهای شرق آسیا تأمین می‌کنند.
حجم تولید بوتادین حدود ۱۲ میلیون تن بوده و زنجیره ارزش آن محدود است؛ میزان تولید هر یک از محصولات پایین‌دستی زنجیره ارزش بوتادین در نمودار زیر نشان داده شده است. در میان این محصولات، پلی‌بوتادین[۳] و آکریلونیتریل بوتادین استایرن[۴] در سال‌های آتی رشد بیش‌تری نسبت به دیگر محصولات پایین‌دستی زنجیره ارزش بوتادین دارند.
توسعه زنجیره ارزش بوتادین در اولویت ایران نبوده است
میزان تولید بوتادین در ایران همانند بسیاری از کشورهای جهان، نسبتاً کم است. البته علت اصلی این موضوع توسعه واحدهای کراکر بخار با خوراک اتان به‌جای خوراک نفتا است. در حال حاضر بوتادین در پنج پتروشیمی تولیدکننده اتیلن با خوراک مخلوط به‌عنوان محصول جانبی تولید می‌شود.
ظرفیت اسمی تولید بوتادین کشور ۲۳۶ هزار تن در سال و میزان تقاضای مجتمع‌های مصرف‌کننده بوتادین ۱۵۶ هزار تن در سال است که با به بهره‌برداری رسیدن مجتمع‌های پتروشیمی صدف با ظرفیت اسمی ۸۴ هزار تن در سال و پادجم با ظرفیت ۵۴ هزار تن در سال، میزان تقاضای بوتادین در کشور به ۲۹۴ هزار تن در سال افزایش خواهد یافت. در صورتی که واحدها با ظرفیت اسمی فعالیت کنند، کشور با کمبود ۵۸ هزارتنی بوتادین مواجه خواهد شد.
توسعه زنجیره ارزش بوتادین باید همراه با توسعه دیگر بخش‌های پتروشیمی و پایین‌دستی باشد
به‌طور کلی میزان تولید محصولات پایین‌دستی بوتادین کمتر از تقاضای داخلی است و بخش زیادی از محصولات مورد نیاز صنایع پایین‌دستی همچون استایرن بوتادین و محصولات نهایی همچون لاستیک خودرو، از طریق واردات تأمین می‌شود. بر اساس آمار گمرک، میزان واردات انواع لاستیک و تسمه نقاله در سال ۱۴۰۱ حدود ۶۵۰ میلیون دلار بوده است.
بنابراین در شرایطی که کشور با مسئله تأمین ارز روبه‌رو است و باید در راستای مقاوم‌سازی اقتصاد حرکت کند، نیاز مبرمی به توسعه زنجیره ارزش بوتادین وجود دارد. محاسبات نشان می‌دهد به جهت تولید و تأمین محصولات پایین‌دستی باید حداقل ۵۰۰ هزار تن به ظرفیت تولید بوتادین کشور اضافه شود.
افزایش تولید بوتادین به این میزان غیر ممکن نیست؛ اما الزاماً نمی‌تواند موجب تولید محصولات پایین‌دستی شود. لزوم تولید محصولات پایین‌دستی بوتادین و تولید محصولاتی همچون لاستیک استایرن بوتادین و رزین آکریلونیتریل بوتادین استایرن، نیازمند تأمین پایدار مواد اولیه استایرن مونومر و آکریلونیتریل است. در حال حاضر کشور با مسئله کمبود استایرن مونومر که از اتیلن و بنزن تولید می‌شود روبه‌رو است. همچنین به‌دلیل عدم دسترسی به لایسنس آکریلونیتریل که از پروپیلن و آمونیاک حاصل می‌شود، این ماده در کشور تولید نمی‌شود. به همین دلیل، توسعه زنجیره ارزش بوتادین باید همراه با توسعه واحدهای اتیلن، پروپیلن، بنزن و استایرن مونومر صورت گیرد.
علاوه‌بر این، باید توجه داشت که این امر مبتنی‌بر سیاست صنعتی و توسعه صنایع پایین‌دستی باشد. در حقیقت توسعه صنعت پتروشیمی بدون توسعه صنایع پایین‌دستی آن راهبرد صحیحی نیست. ضمن این‌که محصولاتی همچون آکریلونیتریل بوتادین استایرن محصولات نهایی صنعت پتروشیمی هستند و فقط می‌توانند توسط صنایع تولیدکننده کالاهای مصرفی مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین در صورت عدم توسعه صنایع پایین‌دستی، این محصولات باید صادر شوند.
منبع: گزارش پژوهشی اندیشکده اقتصاد مقاومتی با موضوع «ارزیابی الگوی توسعه زنجیره ارزش بوتادین در ایران»
پی‌نوشت:
[۱] Butadiene
[۲] Rubber
[۳] Polybutadiene
[۴] Acrylonitrile Butadiene Styrene (ABS)
انتهای پیام/ انرژی
