به گزارش مسیر اقتصاد مشکلاتی مانند مسائل مرزی، حقابه هیرمند، قاچاق و بحران‌های مالی همچنان بر روابط ایران و افغانستان تأثیر می‌گذارند، بنابراین، به رسمیت شناختن امارت اسلامی افغانستان از سوی ایران، فعلا موضوع فوری و مهمی نیست. باید توجه داشت که ایران در دوره اول قدرت طالبان از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ از مخالفان طالبان حمایت کرد، اما پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱، روابط تهران با طالبان افغانستان رو به توسعه بوده است.
تاثیر عوامل سیاسی و ژئوپلیتیکی در روابط ایران و افغانستان
سفر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، به کابل در ژانویه ۲۰۲۵ به عنوان اولین دیپلمات ارشد ایرانی به افغانستان در دوره جدید، مرحله نوینی از روابط دوجانبه را رقم زد. اگرچه خواسته اصلی طالبان از ایران به رسمیت شناختن رسمی دولت کنونی است، اما تهران باوجود عملگرایی سیاسی، حضور دیپلماتیک فعال در افغانستان و واگذاری نمایندگی‌های سیاسی افغانستان در ایران به طالبان، همچنان این امر را زودهنگام می‌داند. در یک سال گذشته، دیدارهای دوجانبه مقامات سیاسی و اقتصادی گسترش یافته است. به عنوان مثال، دعوت از امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه طالبان، به مجمع گفتگوی تهران؛ دیدار با مسعود پزشکیان، رئیس جمهور و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه؛ و حضور ابراهیم صدر، معاون وزیر کشور افغانستان در نشست کشورهای عضو اکو در تهران، حائز اهمیت است.
در واقع، تهران با وجود به رسمیت نشناختن طالبان، توسعه روابط با همسایگان خود از جمله افغانستان را یک اولویت راهبردی محسوب می‌کند و از موضع افغانستان در محکومیت حمله به ایران خرسند است. همچنین، تهران تاکنون از مخالفان طالبان به به دلیل حسن همجواری حمایت نکرده و معتقد است که نظم سیاسی آینده افغانستان باید از طریق فرآیندهای ملی و منطقه‌ای تعیین شود و نباید فرصتی برای مداخله مجدد غرب در افغانستان به وجود آید. عدم به رسمیت شناختن حکومت طالبان توسط جامعه بین‌المللی و فقدان یک چشم‌انداز روشن، انعقاد قراردادها و تفاهمات بزرگ را دشوار کرده است. در این راستا، تهران همکاری چندجانبه با چین و روسیه در حوزه ژئوپلیتیک و مخالفت با حضور مجدد ناتو و ایالات متحده در افغانستان را راهبردی می‌داند. هرچند فقدان یک دولت جامع در افغانستان مهم است و مانعی برای به رسمیت شناختن دولت طالبان محسوب می‌شود، اما همچنان با جدیت به توسعه سایر جنبه‌های روابط بین دو کشور با فرهنگ و زبان مشترک ادامه می‌دهد.
با وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک، ثبات در مرزهای شرقی ایران برای مهار تهدیدات تروریستی مانند جیش‌العدل و داعش خراسان نیز بسیار مهم است، زیرا هردو کشور به نوعی در این امر ذینفع هستند. همچنین، هرچند طالبان بارها از ادامه کاهش کشت، قاچاق و فروش مواد مخدر در افغانستان خبر داده‌اند، اما تهران به دنبال رفع تهدید قاچاق انسان و مواد مخدر و تروریسم در مرزهای مشترک است. ایران همچنین نگران گسترش درگیری‌های بین پاکستان و افغانستان، مانند اکتبر ۲۰۲۵، است. بنابراین، برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها، آماده کمک و میانجیگری است.
برنامه تهران برای ساماندهی مهاجران
ایران در دهه‌های اخیر میزبان مهاجران افغان بوده است. پس از سال ۲۰۲۱، میلیون‌ها پناهنده جدید از افغانستان به ایران سرازیر شدند و تهران سیاست مرزهای باز را اجرا کرد تا تعداد پناهندگان و مهاجران افغان در ایران به ۶ تا ۹ میلیون نفر افزایش یابد. اما این سیاست مشکلات اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و امنیتی ایجاد کرده و سالانه میلیاردها دلار هزینه دارد. بنابراین، تهران بازگشت پناهندگان غیرقانونی از ایران به افغانستان را برای تنظیم عبور و مرور و طراحی سیستمی برای ورود قانونی و سازمان‌یافته نیروی کار از افغانستان طراحی کرده است. در این رویکرد، ایران در حال برنامه‌ریزی برای ایجاد سازمان ملی مهاجرت و ساخت دیوار در امتداد مرزهای شرقی خود با افغانستان و پاکستان است تا مانع مهاجرت نامنظم و قاچاق مواد مخدر و سوخت شود.
تاثیر اختلافات آب و نگرانی‌های زیست‌محیطی
اختلاف دیرینه بر سر منابع آب رودخانه هیرمند، چالش‌های اقلیمی، خشکسالی‌های مکرر و پروژه‌های زیرساختی افغانستان منجر به کاهش جریان آب و ایجاد تنش شده است. ایران بارها نگرانی خود را ازعدم تحویل حق‌آبه خود از آب رودخانه هیرمند ابراز کرده است. تهران از طریق کانال‌های دیپلماتیک، مقامات کابل را به انجام تعهداتشان وادار کرده و خواستار اقدامات عملی کابل برای اجرای توافقات شده است. اما باوجود وعده رهبران طالبان برای رسیدگی به چالش‌های کشاورزی و زیست‌محیطی در شرق ایران، سفر اخیر کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و امور بین‌الملل وزارت امور خارجه ایران، به افغانستان و دیدار او با مقامات طالبان در مورد موضوع حق‌آبه، مسائل مرزی، حقوقی و قضایی قابل توجه است. موضوع حقوق ایران بر رودخانه هریرود و رژیم حقوقی مرتبط با آن نیز در دستور کار قرار دارد.
اقتصاد و سرمایه‌گذاری در اولویت تهران
باوجود موضع ایدئولوژیک طالبان، قصد ایران برای تقویت روابط تجاری و تعاملات عملگرایانه در پروژه‌های تجاری و زیرساختی نیز با اصل تنش‌زدایی با همسایگانش همسو است. تحولات مهم اقتصادی دوجانبه مانند ترانزیت چابهار، تأسیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان و افزایش ارتباط ریلی از طریق راه آهن خواف-هرات، تمرکز ایران بر سرمایه‌گذاری زیرساختی در افغانستان در راستای توسعه روابط راهبردی است.
در سپتامبر ۲۰۲۵، یک هیئت اقتصادی عالی‌رتبه ایرانی به سرپرستی محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت، برای مذاکره در مورد افزایش سرمایه‌گذاری و تجارت و همچنین بهبود همکاری در زمینه حمل و نقل و سرمایه‌گذاری‌های مشترک به افغانستان سفر کرد. علاوه بر این، به منظور تعمیق روابط بین استان‌های مرزی، توسعه خدمات گردشگری، به ویژه گردشگری سلامت برای پناهندگان افغان، سرمایه‌گذاری مشترک و آموزش و مهارت‌های فنی در نظر گرفته شده است.
تمایل ایران برای همکاری در ساخت راه‌آهن هرات-مزار شریف، برنامه‌های همکاری ریلی ایران و افغانستان و بهره‌برداری عملی از مسیر ریلی ایران-افغانستان-چین می‌تواند تحول بزرگی در جابجایی بار و مسافر ایجاد کند و حجم تجارت در منطقه را افزایش دهد. همکاری در مورد استفاده بیشتر از بندر چابهار و افزایش ظرفیت کشتیرانی آن و نیز گسترش جابجایی بار از طریق راه‌آهن خواف-هرات می‌تواند به توسعه تجارت منجر شود.
توافقات جدید و فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌تواند منجر به گسترش تجارت دوجانبه بین افغانستان و ایران به ۱۰ میلیارد دلار از ۳.۵ میلیارد دلار کنونی شود. همچنین، تقریبا همه روستاها یا محلات افغانستان، ارتباط تنگاتنگی با ایران داشته و طبقه تحصیل کرده، سیاستمداران افغان، پشتون‌ها، تاجیک‌ها، بلوچ‌ها و هزاره‌ها از نظر اقتصادی، فرهنگی یا سیاسی با ایران تعامل دارند.
تاثیر چالش‌ها بر چشم‌انداز روابط دوجانبه
چنانچه مطرح شد عدم به رسمیت شناختن حکومت طالبان توسط جامعه جهانی و نبود چشم‌انداز روشن، انعقاد قراردادها و تفاهم‌های بزرگ را دشوار کرده است. بدون وجود یک دولت مشروع و شناسایی رسمی بین‌المللی از این دولت، روند مذاکرات و رسیدن به یک تفاهم دقیق علمی، عملی و حقوقی در حوزه آب، به ویژه هریرود، دشوار است.
اگرچه بسیاری در کابل باور دارند که ورود غیرقانونی اتباع افغان به ایران از ۱۰۰ به ۱۰ درصد کاهش یافته است، اما در زمینه جلوگیری از قاچاق انسان، چالش‌های پیچیده‌ای نیز وجود دارد. مشکلاتی مانند مسائل مرزی، حقابه هیرمند، قاچاق و بحران‌های مالی همچنان بر روابط تأثیر می‌گذارند. بنابراین، به رسمیت شناختن امارت اسلامی افغانستان توسط ایران، موضوع اولویت‌داری نیست. بنابراین، تهران احتمالاً همچنان دفع چالش‌ها و رفع تهدیدها، تشکیل دولت فراگیر، مبارزه با تروریسم، مبارزه مؤثر با مواد مخدر، تقویت مرزها، مبارزه با قاچاق انسان و بازگشت پناهندگان را به عنوان مهمترین خواسته‌های خود از حاکمان فعلی افغانستان مطرح خواهد کرد.
منبع: ژورنال-نئو
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
