مسیر اقتصاد/ مهم‌ترین نکته در برنامه‌ریزی برای کاهش شکاف مالیاتی، اطلاع صحیح از حجم شکاف و برآورد آن است. قدم اول برای برآورد شکاف مالیاتی تخمین میزان اقتصاد غیررسمی (زیرزمینی) است.
اقتصاد غیررسمی مقدمه برآورد شکاف مالیاتی
حجم اقتصاد زیرزمینی ایران در مطالعاتی که توسط مراجع مختلف صورت گرفته با پراکندگی بالا برآورد شده است. با توجه به اینکه مطالعات بانک جهانی[۱] در مورد سال‌های مورد بررسی اقتصاد غیررسمی کشورهای جهان، از تمامی گزارش‌های موجود نزدیک‌تر و به روزتر است، از برآوردهای این نهاد برای ادامه تحلیل‌ها استفاده می‌شود.
گروه چشم انداز بانک جهانی، یک پایگاه داده جهانی از فعالیت های اقتصادی غیررسمی ایجاد کرده است. این پایگاه داده شامل ۱۹۶ اقتصاد در دوره ۲۰۱۸-۱۹۹۰ است و شامل رایج‌ترین معیارهای مورد استفاده در اقتصاد غیررسمی به تعداد دوازده معیار است.
این گزارش به دو روش برآوردهای مبتنی بر مدل تعادل عمومی پویا[۲] (DGE) و تخمین‌های مدل مبتنی بر دلایل چندگانه[۳] (MIMIC) برآورد اقتصاد غیررسمی را انجام داده است.
روش و معیارهای بانک جهانی برای برآورد اقتصاد غیررسمی
معیارهای مورد استفاده برای برآورد اقتصاد غیررسمی، خوداشتغالی، اشتغال غیررسمی، اشتغال خارج از بخش رسمی، نیروی کار بدون بیمه بازنشستگی و… است و مشاهدات و داده‌ها بر مبنای نظرسنجی‌های اجرایی مجمع جهانی اقتصاد(WEF)، نظرسنجی سازمانی بانک جهانی از شرکت‌ها، نظرسنجی‌های ارزش جهانی(WVS) و معیارهای مستقیم است که از نظرسنجی‌های نیروی کار یا کارشناسان، شرکت‌ها یا خانوارها جمع‌آوری شده‌اند.
طبق برآورد بانک جهانی با روش شاخص چندگانه، میزان اقتصاد غیررسمی در ایران طی سال های ۲۰۱۸- ۲۰۱۳ میلادی یعنی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ هجری شمسی بر اساس سهمی از میزان تولید ناخالص داخلی به شرح جدول زیر است:
در مورد سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ با توجه به روند ثابت سال‌های قبل و عدم انجام اقدام اصلاحی خاصی در اقتصاد برای کاهش اقتصاد غیررسمی، حجم آن در حدود ۱۸ درصد باقی خواهد ماند.
ملاحظات برآورد شکاف مالیاتی بر مبنای حجم اقتصاد غیررسمی
با مشخص شدن حجم اقتصاد غیررسمی و با فرض اینکه مالیات دریافتی از بخش غیررسمی به همان نسبت و با همان نرخی است که از بخش رسمی مالیات دریافت می‌شود، میزان شکاف مالیاتی ناشی از اقتصاد غیررسمی برآورد می‌شود.
نکته حائز اهمیت آن است که در محاسبه میزان فرار مالیاتی ناشی از بخش غیررسمی، بخش های معاف از مالیات کنار گذاشته می‌شوند و بر اساس معیارها و فروض متعددی نظیر تفاوت نرخ‌ها و معافیت‌های پایه در مورد اشخاص حقیقی و حقوقی و… میزان فرار مالیاتی برآورد می‌شود.
راه سریع‌تر برای برآورد میزان شکاف مالیاتی اقتصاد غیررسمی، برآورد نرخ موثر با در نظر گرفتن تمامی فروض است. یعنی اگر تمامی فروض با توجه به ثابت ماندن قوانین و مقررات اعمال شوند، طبیعتا هر ساله نرخ موثر مالیات برای کل اقتصاد غیررسمی یکسان خواهد بود. بررسی‌های اندیشکده اقتصاد مقاومتی از میزان نرخ موثر این موضوع را تایید می‌کند و نرخ موثر برای اقتصاد غیررسمی به طور ثابت، ۸ درصد برآورد شده است.
بدین ترتیب می‌توان با تکیه بر آمار اقتصاد غیررسمی برگرفته از داده‌های بانک جهانی و محاسبات گزارش و آمار عدم تمکین مالیاتی بخش رسمی برگرفته از گزارش سازمان امور مالیاتی کشور، کل شکاف مالیاتی ایران را تخمین زد.
میزان شکاف مالیاتی در ایران به بیش از ۱۳۰ هزار میلیارد تومان رسیده است
بنابراین میزان شکاف مالیاتی طی دوره ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ و ارقام بر حسب هزار میلیارد ریال به صورت جدول زیر برآورد می‌شود: (واحد: هزار میلیارد ریال)
بررسی روند میزان شکاف مالیاتی در کشور از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ نشانگر افزایش رقم مطلق شکاف مالیاتی از ۷۵ هزار میلیارد تومان در سال ۹۲ به ۱۳۲ هزار میلیارد تومان در سال ۹۹ است. منتها بررسی نسبت استاندارد و بدون واحد از شکاف مالیاتی میتواند مقایسه و ارزیابی دقیقتری ارائه دهد.
بدین منظور باید از نسبت شکاف مالیاتی به ظرفیت بالقوه درآمدهای مالیاتی استفاده کرد. این شاخص از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ فراز و نشیب داشته و روند یکسانی نداشته است و از ۵۶ درصد به ۳۵ درصد رسیده است. این نسبت به طور متوسط در ۸ سال گذشته ۴۱ درصد بوده است. در حالی که این شاخص به طور متوسط برای کشورهای اروپایی حدود ۱۵ درصد بوده است. همچنین نسبت شکاف مالیاتی به مالیات وصولی که میزان مالیات از دست رفته را نشان می دهد، ۵۵ درصد است؛ یعنی درآمدهای مالیاتی در صورت نبود شکاف میتواند ۵۵ درصد بیشتر باشد.
پینوشت:
[۱] Elgin, C., M. A. Kose, F. Ohnsorge, and S. Yu. 2021. “Understanding Informality.” CERP Discussion Paper 16497, Centre for Economic Policy Research, London.
[۲] Dynamic General Equilibrium
[۳] Multiple Indicators Multiple Causes
انتهای پیام/ مالیات
