به گزارش مسیر اقتصاد مصرف بنزین به‌عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی در مدیریت انرژی، ارتباط مستقیم با رشد اقتصادی، کیفیت خودروها، ساختار جمعیتی و سیاست‌های تولیدی هر کشور دارد. در ایران، افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی و تولید خودروهای با مصرف سوخت بالا، به رشد مصرف بنزین و چالش ناترازی بنزین منجر شده است. این روند، فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های تأمین انرژی وارد کرده و کشور را در بسیاری از مقاطع به واردات بنزین و تحمل هزینه‌های اقتصادی و محیط زیستی بالا مجبور کرده است.
چالش ناترازی بنزین یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌گذاران
از سوی دیگر، تولید بنزین در پالایشگاه‌های کشور با چالش‌هایی همچون فرآیند‌ها و فناوری‌ها قدیمی و ناکارآمدی در فرآیندهای تولید روبه‌رو است. این عوامل در کنار مصرف فزاینده، کسری بنزین را به یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌گذاران تبدیل کرده است. در این میان، تجربه کشورهای منتخب غرب آسیا در بهبود کیفیت خودروها، مدیریت مصرف سوخت و افزایش ظرفیت پالایشی از طریق ارتقاء پالایشگاه‌های موجود و احداث پالایشگاه جدید، می‌تواند الهام‌بخش راهکارهایی برای مقابله با چالش‌های ایران باشد.
در ادامه با بررسی جامع ابعاد تولید و مصرف بنزین در ایران و مقایسه آن با کشورهای منتخب، علاوه بر شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر مصرف، راهکارهایی عملی برای افزایش ظرفیت پالایشی، بهبود کیفیت خودروها و مدیریت تقاضای بنزین ارائه می‌شود. هدف نهایی، حرکت به‌سوی تأمین پایدار انرژی، کاهش وابستگی به واردات و استفاده بهینه از منابع ملی است.
تولید بنزین در ایران و کشورهای منتخب منطقه
نمودار زیر روند تغييرات توليد بنزين موتور در چهار کشور ايران، عربستان، امارات و عراق را از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳ نشان ميدهد. طبق نمودار، تولید بنزین در ایران و عربستان فاصله معناداری با سایر کشورهای منطقه داشته است. اما تولید این محصول در ایران طی سال‌های گذشته روند ثابتی را سپری کرده و در مقابل، طی سه سال گذشته در عربستان تولید بنزین با رشد خوبی همراه بوده و اختلاف تولید خود با ایران را کاهش داده است. تولید بنزین ايران از رقم ۴۲۱ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۲ به رقم ۷۱۶ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۳ افزايش داشته است.
روند تولید بنزین در کشور عربستان تقریبا بالعکس بوده است، به گونه‌ای که تولید ابتدا کاهش یافته و از سال ۲۰۱۴ به بعد با افزایش روبرو شده است. تولید این کشور از ۳۷۶ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۲ به ۵۴۸ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ رسیده است که حدود ۱۷۲ هزار بشکه در روز افزایش داشته است.
نکته قابل توجه رقابت تنگاتنگ ایران و عربستان در تولید بنزین در سال‌های گذشته است. به طوری‌که که برای نخستین بار تولید بنزین ایران در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ از عربستان پیشی گرفته و جز در مقاطعی معدود، همواره تولید بنزین ایران بیشتر از عربستان بوده و این اختلاف تولید در سال ۲۰۲۳ به ۱۰۱ هزار بشکه در روز رسیده است.
مصرف بنزین در ایران و کشورهای منطقه
در اين قسمت به بررسی عملکرد مصرف بنزين طی دوره ۲۰۲۳-۲۰۱۲ پرداخته می‌شود. نمودار زیر نشان دهنده آمار مربوط به مصرف بنزين برای چهار کشور ايران، عربستان، امارات و قطر است. مشاهده می‌شود که دو کشور ايران و عربستان با اختلاف زيادی نسبت به سایر کشورها در رتبههای اول و دوم قرار دارند.
روند مصرف بنزین در کشورهای غرب آسیا طی سال‌های اخیر، تصویری متنوع و با نوسانات زیاد را به نمایش می‌گذارد. در بازه زمانی ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، مصرف بنزین در قطر تقریبا ثابت بوده، در حالیکه این روند برای امارات متحده عربی افزایشی و برای ایران و عربستان روند نزولی ثبت شده است. با این حال، در سایر بازه‌های زمانی، مصرف بنزین در ایران و عربستان مجددا روندی افزایشی را تجربه کرده است.
مصرف بنزین امارات متحده عربی از ۱۲۸ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۲ آغاز شده و با نرخ رشد سالانه حدود ۶.۲ درصد، تا سال ۲۰۲۳ به ۲۴۹ هزار بشکه در روز افزایش یافته است. این در حالی است که مصرف بنزین در ایران و عربستان طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ رشد قابل‌توجهی داشته، اما همان‌طور که در قبل نیز اشاره شد از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ با کاهش مواجه شده است.
در عربستان، مصرف بنزین از ۴۵۵ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۰ به ۵۰۹ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۳ رسیده است. در بازه زمانی مذکور مصرف بنزین ایران نیز از ۵۵۰ هزار بشکه در روز به ۵۹۸ هزار بشکه در روز افزایش یافته که آن را در جایگاهی بالاتر از سایر کشورها قرار داده است.
از نکات برجسته در این روند، پیشی‌گرفتن ایران از عربستان در تقاضای بنزین است. تا پیش از سال ۲۰۱۸، عربستان رتبه نخست مصرف بنزین در منطقه را در اختیار داشت، اما از این سال به بعد، ایران جایگاه اول را تصاحب کرده است. این تغییر جایگاه، نشان‌دهنده تحولات کلیدی در ساختار مصرف انرژی و تقاضا در منطقه است.
ایران رتبه اول مصرف بنزین در منطقه
ناترازی بنزین در ایران، چالشی پیچیده و چندبعدی است که ریشه‌های آن در ترکیبی از عوامل داخلی نهفته است. در حالیکه مصرف بنزین در کشورهای غرب آسیا، مانند قطر، روندی تقریبا ثابت داشته و امارات متحده عربی با رشد تدریجی مصرف همراه بوده، ایران با روندهای پرنوسان در تولید و مصرف مواجه است.
از سال ۲۰۱۸، ایران به بزرگ‌ترین مصرف‌کننده بنزین در منطقه تبدیل شده و از عربستان پیشی گرفته است. این امر به‌ویژه در مقایسه با تلاش کشورهای همسایه برای مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری، اهمیت چالش‌های ایران را پررنگ‌تر می‌کند.
دلایل بروز ناترازی بنزین در کشور
افزایش مصرف بنزین در ایران عمدتاً به دلایلی نظیر تولید خودروهای با مصرف سوخت بالا و عدم توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی بازمی‌گردد. در سال‌های اخیر، تولید خودروهای داخلی با فناوری‌های قدیمی و بهره‌وری پایین سوخت، سهم چشمگیری در افزایش تقاضای بنزین داشته است. از سوی دیگر، کمبود سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی، به‌ویژه در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها، باعث شده است که مردم برای جابه‌جایی بیشتر به استفاده از خودروهای شخصی روی بیاورند.
این افزایش تقاضا در حالی رخ داده که ظرفیت پالایشی کشور طی سال‌های گذشته به‌طور قابل‌توجهی افزایش نیافته است. عدم احداث پالایشگاه‌های جدید و عدم ارتقاء پالایشگاه‌های موجود موجب شده است که شکاف بین تولید و مصرف بنزین یا همان ناترازی انرژی تشدید شود. این ناترازی، که پیامدهای آن شامل افزایش واردات بنزین و فشار مضاعف بر منابع ارزی کشور است، به‌ویژه در شرایط فعلی اقتصادی، یکی از چالش‌های اساسی حوزه انرژی کشور به شمار می‌رود.
راهکارهای بهبود ناترازی بنزین در کشور
رفع این مشکل نیازمند رویکردی جامع شامل افزایش بهره‌وری سوخت در خودروها، توسعه حمل‌ونقل عمومی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پالایشی است. از این رو می‌توان راهکارهای ذیل را جهت مدیریت ناترازی بنزین در ایران پیشنهاد نمود:
- احداث پالایشگاه‌های جدید: احداث پالایشگاه‌های نسل سوم در راستای افزایش استقلال انرژی و تولید محصولات پتروشیمیایی
- پیگیری طرح‌های بهینه‌سازی و ارتقاء کمی و کیفی پالایشگاه‌های نفت خام موجود: افزایش تولید بنزین و گازوئیل معمولی و یورو و افزایش تاب‌آوری اقتصادی پالایشگاه‌ها
- متنوع‌سازی سبد سوخت حمل‌ونقل کشور: گسترش استفاده از سوخت‌های جایگزین نظیر CNG در ناوگان حمل‌ونقل عمومی و خصوصی.
- نوسازی و توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی: جایگزینی خودروهای فرسوده و بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی برای کاهش استفاده از خودروهای شخصی.
- سیاست‌های قیمتی و غیرقیمتی: اصلاح نظام قیمت‌گذاری بنزین از طریق الگوی پلکانی مبتنی بر نحوه مصرف، قیمت تمام شده بنزین و هزینه فرصت‌های مطرح و اعمال محدودیت‌های هوشمند بر مصرف خودروهای پرمصرف.
با اجرای این راهکارها و بهره‌گیری از تجارب منطقه‌ای، می‌توان چالش ناترازی بنزین را به فرصتی برای بهبود بهره‌وری انرژی و توسعه پایدار کشور تبدیل کرد.
انتهای پیام/ انرژی
