مسیر اقتصاد/ فرآیند توسعه زنجیره ارزش در هر کشور، متناسب با زیرساخت‌ها، ظرفیت و توانایی‌های آن کشور است و سیاست‌های توسعه با مختصات کشور‌ها رابطه مستقیم دارد؛ کشورهای جهان برای تأمین مواد اولیه صنایع آروماتیکی راهبردهای متفاوتی داشته‌اند. به همین جهت در گزارش‌های قبلی، رویکردهای توسعه زنجیره ارزش آروماتیک‌ها در کشورهای مختلف بررسی شده و در این گزارش به رویکرد توسعه زنجیره ارزش آروماتیک‌ها در کشور پرداخته شده است.
ظرفیت تولید محصولات پایه آروماتیک بیش از ۲.۸ میلیون تن است
به صورت کلی الگوی توسعه زنجیره ارزش مناسب ایران باید علاوه بر در نظر گرفتن و تحلیل روند بازارهای داخلی و خارجی و متناسب با زیرساخت‌های جغرافیایی باشد. در این حالت ممکن است تولید برخی محصولات به دلیل شرایط جغرافیایی و عدم وجود دانش‌فنی، امکان اجرا یا توجیه اقتصادی نداشته باشد.
واحدهای تولیدکننده محصولات پایه آروماتیک در کشور ایران توسعه قابل قبولی داشته و چهار واحد اختصاصی تولید محصولات آروماتیکی یعنی پتروشیمی نوری، بوعلی، بندر امام و اصفهان در کشور تأسیس شده و واحدهای دیگری همچون پتروشیمی تبریز هم ظرفیتی برای تولید محصولات پایه آروماتیک ایجاد کرده‌اند. در مجموع ظرفیت تولید محصولات پایه آروماتیک بیش از ۲.۸ میلیون تن در سال است.
الگوی توسعه زنجیره ارزش آروماتیک‌ها متناسب با وضعیت کشور نیست
برخلاف محصولات پایه آروماتیک الگوی توسعه زنجیره ارزش میان‌دستی و پایین‌دستی این زنجیره متناسب با وضعیت کشور نبوده و نامتوازن است. با وجود این‌که ایران یک صادرکننده محصولات پایین‌دستی آروماتیک محسوب می‌شود، اما صنایع پایین‌دستی همچون واحدهای تولید پلی‌استایرن، همواره با کمبود مواد اولیه میان‌دستی، یعنی استایرن‌مونومر مواجه هستند.
همچنین ظرفیت تولید برخی محصولات بسیار کمتر از نیاز داخلی است. به‌عنوان نمونه، صنایع تولیدکنندگان محصولات نهایی، همچون صنایع نساجی و تولیدکنندگان بطری، همواره با کمبود مواد اولیه پلی‌اتیلن ترفتالات روبه‌رو هستند. از طرف دیگر تولید برخی محصولات پایین‌دستی صنعت پتروشیمی همچون پلی‌کربنات‌ها و رزین‌های اپوکسی کمتر از نیاز داخلی است و به دلیل وارداتی بودن مواد اولیه میان‌دستی با قیمت بالایی در کشور عرضه می‌شوند.
لزوم توسعه صنایع پایین دستی آروماتیک‌ها، تأمین مواد اولیه است
به صورت کلی صنایع پایین دستی آروماتیک نسبت به صنایع پایین دستی دیگر محصولات پایه پتروشیمی در دسترس‌تر و ارزان‌تر هستند و سرمایه‌گذاران خرد به راحتی می‌توانند برای توسعه این واحدها اقدام کنند. یعنی اگر مواد اولیه میان‌دستی به شکل پایداری تأمین شود، صنایع پایین‌دستی توسط بخش خصوصی توسعه پیدا خواهند کرد.
این موضوع، در کنار اهمیت تأمین مواد اولیه واحدهای فعلی، موجب می‌شود تا تولید مواد میان‌دستی همچون ترفتالیک اسید و استایرن مونومر، ضرورت پیدا کند و بهتر است برنامه‌ریزی‌ها در توسعه زنجیره ارزش آروماتیک‌ها مبتنی بر توسعه صنایع میان‌دستی باشد. لزوم توسعه این صنایع تأمین دانش‌فنی، ایجاد الگوی تأمین مالی و تأمین خوراک پایدار یعنی بنزن، تولوئن و زایلن‌ها است.
بیشتر کشورهای جهان، محصولات پایه آروماتیک را در پالایشگاه‌های نسل سوم تولید می‌کنند
در حال حاضر بخشی از بنزن، تولوئن و پارازایلن تولید شده در کشور صادر می‌شود. با این وجود، چهار پتروشیمی آروماتیکی کشور با مسئله کمبود خوراک مواجه هستند و به دلیل کمبود خوراک ناچار بوده با ظرفیت عملیاتی کمتری نسبت به ظرفیت اسمی فعالیت کنند.
با تأمین خوراک پایدار پتروشیمی‌های تولیدکننده محصولات پایه آروماتیکی و حفظ ظرفیت تولید فعلی، بخشی از نیاز بالقوه صنایع میان‌دستی مورد انتظار، تأمین خواهد شد. ولی هنوز این میزان برای تأمین خوراک کافی نیست و باید برای تأمین پایدار بنزن، تولوئن و زایلن‌ها در کشور برنامه‌ریزی شود.
بیشتر کشورهای جهان محصولات پایه آروماتیک را در پالایشگاه‌های نسل سوم تولید می‌کنند. به عنوان نمونه پالایشگاه‌های نسل سوم هنگلی و ژیجیانگ چین، رلیانس هند و لایوندال بازل در هلند، از بزرگ‌ترین واحدهای پالایشی تولیدکننده محصولات آروماتیک در جهان هستند.
تأمین مواد اولیه صنایع آروماتیکی با توسعه پالایشگاه‌های نسل سوم
ایران نیز برای تولید و تأمین محصولات پایه آروماتیک، بهتر است به سمت توسعه پالایشگاه های نسل سوم برود. در پالایشگاه‌های نسل سوم، هر دو واحد پالایشی و پتروشیمی به صورت یکپارچه در یک سایت و تحت مدیریت واحد عمل می‌کنند. در واقع تبادل یوتیلیتی در پالایشگاه‌های نسل سوم به صورت بهینه صورت می‌گیرد و هزینه‌ها کاهش می‌یابد.
همچنین باید به این نکته نیز توجه داشت که خوراک این پالایشگاه‌ها نفت خام بوده و با توجه به میزان نفت خام تولیدی کشور مشکلی برای تأمین پایدار خوراک این واحدها وجود ندارد. البته توسعه واحدهای پالایشگاهی نسل سوم، زمان‌بر و پرهزینه هستند و این شرایط نباید مانع توسعه واحدهای میان‌دستی و تأمین مواد اولیه صنایع آروماتیکی شود و توسعه این واحدها مغفول بماند.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که قیمت بنزن و پارازایلن در سال‌های آتی با ثبات است. کشور چین که در حال حاضر بزرگ‌ترین وارد کننده این محصولات به شمار می‌آید، برنامه‌ریزی گسترده‌ای را برای تولید این محصولات انجام داده است.
در نتیجه طی سال‌های آتی حجم زیادی از بنزن و پارازایلن ارزان در بازارهای جهانی عرضه خواهد شد و واحدهای میان‌دستی، تا زمانی‌که واحدهای پالایشی با خوراک نفت خام به بهره‌برداری برسند، می‌توانند بخشی از مواد اولیه مورد نیاز خود یعنی بنزن و پارازایلن را از طریق واردات تأمین کنند.
منبع: گزارش پژوهشی اندیشکده اقتصاد مقاومتی با موضوع «ارزیابی الگوی توسعه زنجیره ارزش بنزن، تولوئن و زایلن‌ها در ایران»
انتهای پیام/ انرژی
