مسیر اقتصاد/ با توجه به رسیدن لایحه قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده به مراحل نهایی بررسی در صحن کمیسیون اقتصادی، ابهامات اساسی درباره سرنوشت این قانون وجود دارد.
یکی از مهم ترین مباحث در نهایی شدن این قانون، مکانیزم نرخ گذاری و مصادیق معافیت های قانون است. ایراداتی در قانون موجود و روند اجرایی آن طی سال های گذشته وجود داشته است که موجب شده فشار زیادی به دهک های پایین جامعه وارد شود.
این قبیل موارد را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
افزایش نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده پیش از تثبیت قانون
مالیات بر ارزش افزوده با دو هدف اصلی ایجاد شفافیت و درآمدزایی برای دولت، در کشور اجرایی شد اما سهولت کسب درآمد از این طریق، مجلس و دولت را از رسیدن به هدف شفافیت دور نمود.
نرخ مالیات از همان سال اول به طور مستمر افزایش پیدا کرد. این مساله موجب افزایش انتظارات تورمی و نیز مقاومت بیشتر اصناف در مقابل اجرای این قانون شد.
به نظر می رسد یکی از راهکارهای افزایش شفافیت و نیز کاهش انتظارات تورمی، کاهش نرخ استاندارد از ۹درصد فعلی باشد.
وجود معافیت های گسترده و گاهی غیرضروری
منطق قرار دادن معافیت (عدم شمول) برای دسته ای از کالا و خدمات، عمدتا دشواری در ثبت، حسابرسی و وصول برای آن دسته است؛ اما در زمان تصویب قانون موجود، معافیت های گسترده ای با هدف حمایت از سبد مصرفی دهک های پایین جامعه در نظر گرفته شد. یکی از عواملی که موجب اخلال در زنجیره های وصول مالیات بر ارزش افزوده شده، وجود همین معافیت های گسترده و در برخی موارد نابجا است.
عدم استرداد مالیات پرداخت شده کالاهای معاف
مشکل دیگری که در وضعیت موجود برای کالاهای معاف به وجود می آید، افزایش قیمت تمام شده آنها حتی بیش از کالاهای غیرمعاف است. چرا که در قانون، تصریح شده که مالیات پرداختی عرضه کنندگان کالاهای معاف به حلقه های قبلی، مسترد نمی گردد و در عوض جزو «هزینه» های قابل قبول در مالیات های مستقیم محسوب می شود.
به عبارت ساده تر، عرضه کننده کالا یا خدمت معاف، حداکثر یک چهارم مالیات پرداختی خود را حدودا یک سال بعد از پرداخت و آن هم به صورت اعتبار مالیاتی دریافت می کند. در نتیجه افزایش قیمت تمام شده کالاهای معاف بیش از کالاهایی خواهد بود که مالیات بر ارزش افزوده می پردازند. این مساله موجب نقض غرض در نیت قانون گذار شده است.
عدم معافیت زنجیره کالاهای معاف
مشکل عدم استرداد دسته ای از کالاهای معاف مانند محصولات کشاورزی که معافیتشان قابل حذف نیست، با معافیت کامل حلقه های قبلی آنها برطرف می شود. در این صورت اصلا مالیاتی به حلقه های قبلی پرداخت نمی شود که پس از آن مشکل عدم استرداد به وجود آید.
عدم اعمال نرخ صفر و نرخ های تخفیفی برای کالاهای حمایتی
برخی از کشورها مانند انگلیس علاوه بر محصولات صادراتی برای کالاها و خدماتی که هم جزو سبد کالاهای بسیار ضروری مردم هستند(مانند محصولات غذایی اساسی)، از نرخ صفر درصد استفاده می کنند.
تفاوت معافیت و اعمال نرخ صفر درصد در این است که در معافیت، کالا(خدمت) کلا مشمول نیست اما در نرخ صفر، مالیات آن کالا حسابرسی و دریافت می شود و پس از تایید به او بازگردانده می شود. لازم به ذکر است نباید دامنه این نوع معافیت خیلی گسترده شود.
می توان سایر کالاهایی را که سهم زیادی در سبد مصرفی دهک های پایین دارند اما به اندازه کالاهای اساسی اهمیت ندارند، با اعمال نرخ تخفیفی(پایین تر از نرخ استاندارد) مورد حمایت قرار داد.
عدم اعمال نرخ ترجیحی بالاتر برای کالاهای لوکس یا مضر
در عموم کشورها، اعمال نرخ های بالاتر مالیاتی برای کالاهای مضر برای سلامت، عوامل آلاینده محیط زیست و کالاهای لوکس (که اغلب در سبد دهک های برخوردار قرار دارند)، به عنوان یکی از ابزارهای اصلاح الگوی مصرف مورد استفاده قرار می گیرد.
می توان سهم تعیین شده بخش سلامت و کاهش احتمالی درآمد (ناشی از پایین آوردن نرخ استاندارد) را نیز از این محل تامین نمود.
۵ پیشنهاد برای بهبود وضعیت قانون
بررسی اصلاحات کمیسیون اقتصادی مجلس برای تصویب قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده نشان می دهد که بعضی موارد در نظر گرفته شده از جمله مالیات ۳ درصدی ارزش افزوده برای همه کالاها، به نارضایتی های اجتماعی دامن می زند و منجر به افزایش قیمت و بروکراسی برای بعضی تولیدکنندگان می شود.
بر این اساس ضروری است این کمیسیون و به طور کلی مجلس شورای اسلامی در تصمیم خود تجدیدنظر نماید. در مجموع با بررسی قانون آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده، لایحه پیشنهادی دولت، سبد مصرفی خانوار و ساز و کار اجرایی کشورهای دیگر، برای نرخ گذاری مالیات بر ارزش افزوده کالاها، پنج حالت برای اعمال مالیات بر ارزش افزوده پیشنهاد می گردد که عبارتند از معافیت، نرخ صفر، نرخ تخفیفی ۳ درصد، نرخ استاندارد و نرخ ترجیحی بالاتر از ۱۵ درصد.
این ۵ پیشنهاد بدین شرح است:
- کاهش نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده به ۷ درصد.
- معافیت برای کالاها و خدماتی که وصول مالیات آنها با دشواری بسیار صورت خواهد گرفت. با تاکید بر اینکه زنجیره آنها نیز مورد معافیت قرار بگیرند. مانند محصولات کشاورزی و دامپروری و زنجیره آنها مانند آب کشاورزی، بذر، نهال، کود و … . هشدار داده می شود که از بین بردن معافیت ها برای این دسته تبعات جبران ناپذیری بر تورم و نارضایتی عمومی در پی خواهد داشت.
- اضافه کردن نرخ صفر درصد برای کالاهای حمایتی و تبدیل برخی معافیت ها به نرخ صفر درصد و برخی دیگر به نرخ تخفیفی. برای مثال تبدیل معافیت آرد خبازی و ماشین آلات تولیدی به نرخ صفر درصد و تبدیل معافیت دارو و خدمات پزشکی به نرخ ۳درصد. همچنین نیاز است محصولاتی مثل شوینده ها، خدمات گردشگری و پوشاک بچه به محصولات حمایتی با نرخ تخفیفی افزوده گردند.
- افزایش هدفمند مالیات بر ارزش افزوده کالاهای مضر برای سلامت مانند نوشابه و سیگار، آلاینده های محیط زیستی مانند حامل های انرژی و کالاهای لوکس مانند لوستر هم ضروری است.
- لازم به ذکر است اضافه کردن کالاهایی به لیست حمایتی، بدون در نظر گرفتن منطق های ذکر شده و مشابه پیشنهادی که برای طلا و پلاتین در جریان است، اثرات بسیار منفی اجتماعی داشته و موجبات اعتراض سایر مودیان را فراهم خواهد کرد.
جمع بندی این پیشنهادها در جدول زیر آمده است:
| حالت | نرخ پیشنهادی | مصادیق |
| معاف | عدم شمولیت | محصولات کشاورزی، دامپروری، خدمات مالی و بانکی و بیمه، مسکن، حمل ونقل عمومی |
| نرخ صفر | ۰% | محصولات غذایی اساسی، صادرات (ترانزیت، سوآپ و..)، ماشین آلات تولیدی، کتاب |
| نرخ تخفیفی | ۳% | دارو، پزشکی، آموزش، گردشگری، لباس بچه، شوینده ها |
| نرخ استاندارد | ۷% | سایر کالاها |
| نرخ ترجیحی بالا | بیشتر از ۱۵% | کالاهای لوکس، مضر برای سلامت (سیگار، نوشابه و..) و محیط زیست (حامل های انرژی و…) |
