مسیر اقتصاد/ بررسی میزان مصرف برق کشور طی چند دهه اخیر نشان میدهد که نه تنها میزان مصرف برق بلکه حتی سرانه آن نیز روند صعودی داشته[۱] و مسئولین وزارت نیرو نیز همواره خود را ملزم به تامین برق مشترکین دانسته‌اند.
با این وجود در بسیاری از سالها میزان حداکثر تقاضای مشترکین از حداکثر توان تولیدی شبکه کل کشور پیشی گرفته و کشور با خاموشی‌های متعدد در ایام تابستان مواجه شده است.
نمونه بارز این مسئله در سال ۸۶-۸۷ اتفاق افتاد. همچنین در سالهای اخیر نیز حوادثی در برخی نقاط کشور رخ داد که یکی از علل آن، فشار بیش از حد به شبکه برق بود. خاموشی ناشی از عدم تولید برق نشان دهنده شرایط حاد این صنعت است.
غیر یکنواختی بار مصرفی و تولید غیر اقتصادی برق
یکی از مسائل مهم در بوجود آمدن این شرایط، عدم یکنواختی هرچه بیشتر تقاضای توان از سمت مصرف کننده در طول سال است که موجب شده تا هزینه تولید برق افزایش یافته و فروش آن نیز صرفه اقتصادی نداشته باشد.
به بیان دیگر اگر شرایط فوق در بخش تولید برق وجود نداشته باشد، آنگاه این حوزه در گذر زمان به موقعیتی خواهد رسید که دیگر قادر به تامین برق مصرفی مشترکین نبوده و خاموشی برق رخ خواهد داد.
این عدم یکنواختی با شاخصی به نام ضریب بار تعیین می‌شود. ضریب بار مطابق فرمول زیر تعریف می‌شود:
هرچه ضریب بار بیشتر باشد، ظرفیت نیروگاهی نصب شده در طول سال، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بدون آنکه در ساعاتی خاص به آنها فشار حداکثری وارد شود؛ در نتیجه هزینه تولید برق نیز کاهش می‌یابد.
اما بالعکس اگر ضریب بار کم باشد، به علت اینکه برخی از نیروگاه های کشور تنها در ساعات اوج بار فصل گرما قرار گرفتهاند (۲ الی۴ ساعت)، آنگاه به منظور بازگشت سرمایه اولیه نیروگاه (که بخش قابل توجهی از قیمت برق را تشکیل میدهد) قیمت تولید برق نیز افزایش خواهد یافت.
به همین منظور یکی از رویکردهای مهم در زمینه تولید برق کشور افزایش ضریب بار بوده و وزیر محترم نیرو نیز در سال ۹۶ یکی از برنامه‌های مهم این وزراتخانه را افزایش ضریب بار اعلام کرد.
شکل زیر وضعیت ضریب بار کشور (با احتساب تقاضای تامین نشده) در دهه اخیر را نشان میدهد:
همانطور که در شکل بالا نیز مشاهده می‌شود، ضریب بار طی سالهای ۸۶ تا ۹۶ با یک روند غیریکنواخت به طور کلی کاهش یافته است.
ضمنا متوسط ضریب بار طی ده سال اخیر ۶۴.۶ درصد بوده است. مقدار متوسط ضریب بار ایران نسبت به برخی کشورهای پیشرو و درحال توسعه پایینتر است.
به عنوان مثال در آلمان ضریب بار ۸۶ درصد و در برخی کشورهای آسیای شرقی مانند سنگاپور نیز حدود ۸۰ درصد است. در این شرایط تولید برق اقتصادی تر خواهد بود.
اهمیت ضریب بار
برای روشنتر شدن اهمیت ضریب بار، مقایسه بین حداکثر توان مصرفی در ماه های مختلف سال ۹۶ در شکل زیر نمایش داده شده است. در شکل زیرخط چین مربعی بیانگر بار پایه در این سال است.
آنچه که در ابتدای این قسمت تحت عنوان مصرف یکنواخت و یا ناهمگونی مصرف در طول سال عنوان شد، به خوبی در شکل بالا مشهود است.
با توجه به شکل، مشخص است که میزان حداکثر توان مصرفی از اواسط مهرماه تا اواسط اردیبهشت که شامل ۸ ماه از سال است به بار پایه بسیار نزدیک است؛ اما از اواسط اردیبهشت به بعد میزان تقاضای توان مصرفی افزایش یافته و به بیش از ۵۵۰۰۰ مگاوات در تیرماه و شهریورماه رسیده است.
مشخص است که به منظور تامین اوج مصرف برق تابستان، لازم است تا نیروگاه های مختلف احداث شوند. اما بایستی بدین نکته توجه کرد که این نیروگاه ها در دیگر ایام سال مورد استفاده قرار نخواهند گرفت.
با درنظر داشتن میزان متوسط ضریب بار برابر ۶۴ درصد میتوان گفت که ۳۶ درصد از ظرفیت اقتصادی صنعت تولید برق کشور مغفول و بلا استفاده مانده است.
گرچه شرایط اقلیمی کشور به نحوی است که اختلاف دمای تابستان و زمستان نسبت به برخی کشورها زیاد است اما به هرحال پایینتر بودن ضریب بار، اقتصاد صنعت برق را تضعیف می‌کند و ضروری است افزایش یابد.
در واقع ۳۶ درصد از ظرفیت اقتصادی کل صنعت نیروگاهی کشور تنها در ایام خاصی از سال استفاده می‌شود که اگر بتوان از بخش قابل توجهی از این ظرفیت عظیم در کل ایام سال استفاده نمود، آنگاه علاوه بر درآمدزایی و حل مشکلات مالی وزارت نیرو، هزینه‌های برق در کشور نیز کاهش خواهد یافت و نهایتا منفعت این امر به صورت مستقیم و غیرمستقیم به مردم خواهد رسید.
مشترکین پرمصرف خانگی علت اصلی کاهش ضریب بار
علت اصلی کاهش ضریب بار در کشور طی ۱۰ سال اخیر، رشد مصرف ناهمگون بخش خانگی در تابستان است. آمارها نشان می دهد بیش از ۵۰ درصد از تقاضای برق در زمان اوج مصرف مربوط به بخش خانگی است که مشترکین پر مصرف بیشترین سهم را در این موضوع دارند.
بنابراین مشترکین پر مصرف یکی از مهم ترین عوامل اصلی رشد نامتوازن اوج مصرف برق و به تبع آن کاهش ضریب بار و تولید غیر اقتصادی برق هستند.
پینوشت:
کلیه آمار های ارائه شده در این یادداشت از گزارش شماره ۱۵۹۲۳ مرکز پژوهش های مجلس استخراج شده است.
[۱] به غیر از سال ۹۰ که این سال پس از اجرای قانون هدفمندی در کشور قرار داشته و سرانه مصرف برق خانگی ۶% کاهش یافت.
