افزایش تولید داخلی محصولات اساسی کشاورزی چه موانعی دارد؟

مسیراقتصاد/ محصولات اساسی کشاورزی تامین کننده عمده نیاز مواد مغذی جمعیت هر کشوری هستند. به عنوان مثال در ایران طبق اعلام وزارت بهداشت حدود ۴۰ درصد از انرژی و پروتئین مورد نیاز مردم از طریق نان گندمی تامین می‌شود. این شرایط، گندم را اصلی‌ترین محصول کشاورزی ایران کرده است و لذا تامین پایدار آن برای کشور اهمیت بسزایی دارد. علاوه بر گندم در بین محصولات اساسی کشاورزی جو، ذرت دانه‌ای، سویا و کلزا بدلیل اینکه نهاده‌های اصلی تامین کننده کربوهیدارت‌ها، چربی‌ها، پروتئین‌ها و انواع ویتامین‌های مردم هستند بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند.

در ایران هر ساله بیش از ۳۹ میلیون تن محصول اساسی کشاورزی (۵ محصول منتخب شامل گندم، جو، ذرت، دانه سویا و دانه کلزا) برای تامین ۱۳.۵ میلیون تن نان، ۱ میلیون تن گوشت قرمز، ۲.۵ میلیون تن گوشت مرغ، ۱ میلیون تن تخم مرغ و ۲ میلیون تن روغن خوراکی نیاز است و فقط در سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۹ میلیارد دلار از واردات کشور برای رفع این نیاز بوده است.[۱]

طرح «تامین پایدار غذای اساسی» دولت سیزدهم، از مبانی تا جزئیات

به رغم استعداد بالقوه ۳۷ میلیون هکتار از اراضی قابل کشت کشور[۲]، ۸۴.۸ میلیون هکتار مراتع، ۱۴.۳ میلیون هکتار جنگل[۳] و حدود ۲۴۲ میلیارد متر مکعب نزولات آسمانی و ۱۰۴ میلیارد مترمکعب منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی قابل دسترس[۴] و حدود ۴.۲ میلیون بهره بردار در حوزه کشاورزی[۵] و برخورداری از نیروهای علمی و کارشناسی قابل توجه، تولید این بخش با چالش‌ها و تنگناهای اساسی روبه‌رو است.

محصولات اساسی درآمد کمی دارند

یک مانع مهم رشد تولید نشئت گرفته از شرایط اقتصادی محصولات منتخب است به طوری که مقایسه درآمد خالص حاصل از کشت محصولات اساسی منتخب با سایر محصولات همانند هندوانه، سیب‌زمینی و پیاز نشان دهنده وجود اختلاف درآمد و در نتیجه کاهش رغبت کشاورزان به تولید محصولات اساسی منتخب است؛ به عنوان مثال در حالیکه درآمد کشت گندم در سال ۱۴۰۰، متوسط ۷ میلیون تومان در هکتار بود در همین سال هندوانه‌کاران از هر یک هکتار ۵۵ میلیون تومان درآمد داشته‌اند.[۶]

از سوی دیگر تنها سیاست دولت در حمایت از تولید محصولات اساسی کشاورزی قانون خرید تضمینی بوده که به جز محصول گندم و کلزا در مابقی محصولات کارایی نداشته است. البته عملکرد نامناسب دولت در اجرای این قانون برای گندم و کلزا باعث شده تا کشاورزان در برخی از سال ها اصلا رغبتی برای تولید این دو محصول نداشته باشند.

لزوم اصلاح قانون خرید تضمینی گندم در سال جهش تولید

تولید محصولات اساسی کشاورزی با چه موانعی روبرو است؟

یکی دیگر از چالش‌های اساسی تولید محصولات کشاورزی کوچک مقیاس بودن زمین‌های زراعی است که استفاده بهینه از آب، زمین، نیروی انسانی، مکانیزاسیون و دیگر عوامل مؤثر در تولید محصولات اساسی کشاورزی را محدود می‌کند.

در حال حاضر به طور متوسط میانگین وسعت اراضی کشاورزی کشور ۴.۹ هکتار است در حالیکه میانگین وسعت اراضی کشاورزی در آمریکا و فرانسه و آلمان و ترکیه بترتیب ۱۸۰، ۶۹، ۶۳ و ۶  هکتار است. وسعت کم اراضی در تولید محصولات اساسی که معمولا بهره‌وری کمتری هم نسبت به سایر محصولات غیراساسی نظیر هندوانه و صیفی‌جات دارند، باعث کاهش جذابیت تولید این محصولات برای کشاورزان نیز می‌شود.[۷] به طور مثال عملکرد تولید گندم حدود ۲ تن در هکتار است در حالیکه  تولید هندوانه در هر هکتار به طور متوسط ۳۵ تن است.[۸]

علاوه بر این، عملکرد محصولات اساسی در ایران نیز با میانگین جهانی آن تفاوت جدی دارد. به عنوان نمونه میانگین عملکرد گندم در ایران حدود ۲ تن در هکتار است در حالیکه میانگین جهانی آن ۴ تن در هکتار است و در بسیاری از کشورها نظیر اتحادیه اروپا و چین برخی دیگر از کشورها به ۶ تن در هکتار نیز رسیده است.[۹]

پائین بودن ضریب نفوذ دانش و فناوری در بخش کشاورزی

عامل اثرگذار بر کاهش بهره‌وری در تولید مسئله نفوذ دانش و فناوری در تولید محصولات است. طبق اظهارات رییس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران نرخ نفوذ دانش و فناوری در کشاورزی کشورهای توسعه یافته بالای ۸۵ درصد است که به معنای برخورداری از کشاورزی هوشمند می‌باشد اما نرخ نفوذ دانش و فناوری در بخش کشاورزی کشور در حال حاضر حدود ۱۵ درصد است.[۱۰]

از سویی دیگر بررسی ها نشان می دهد امتیاز ایران در شاخص ترکیبی[۱۱] بانک جهانی که براساس مولفه‌های نرخ دسترسی به دانش و فناوری، راندمان اقتصادی، نظام دانش و فناوری در سال ۲۰۱۹ بررسی شده برابر ۴۴.۲۵ است در حالیکه میانگین جهانی این شاخص برابر ۵۳.۸۸ است.[۱۲]

بدیهی است بدون ایجاد رغبت اقتصادی در کشاورزان از طریق سیاست‌های حمایتی مختلف و بهینه کردن ساز و کار عرضه و تقاضا محصولات اساسی حتی در صورت بهبود چالش‌هایی مثل تکه تکه بودن اراضی کشاورزی رشد تولید محصولات اساسی کشاورزی جهش قابل توجهی نخواهد داشت. بنابراین بنظر می‌رسد قبل از هر اقدامی باید بازار تولید محصولات کشاورزی را متناسب با نیاز مصرف‌کنندگان و درآمد تولیدکنندگان بهینه کرد.

پینوشت:

[۱] آمار گمرک؛

[۲] برگرفته از موسسه تحقیقات دیم کشور؛

[۳] جلد دوم آمارنامه کشاورزی؛

[۴] شرکت مدیریت منابع آب ایران؛

[۵] سرشماری عمومی کشاورزی-۱۳۹۳؛

[۶] محاسبات مربوط به داده‌های مرکز آمار و آمارنامه‌های وزرات جهاد کشاورزی؛

[۷] گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل: ۱۸۶۱۸؛

[۸] آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی؛

[۹] آمار فائو؛

[۱۰] خبرگزاری جمهوری اسلامی، کد خبر: ۸۵۱۵۳۰۹۵؛

[۱۱] KEI (knowledge Economy index)؛

[۱۲] براساس گزارش‌های بانک جهانی.

انتهای پیام/ کشاورزی