به گزارش مسیر اقتصاد صنعت پالایشی در کشور در حدود ۲۰ سال است که هیچ افزایش ظرفیتی در مصرف و تبدیل نفت خام به فرآورده های نفتی نداشته است و تنها مورد آن هم که اخیرا اتفاق افتاده است، فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس است که خوراک آن میعانات گازی است و نه نفت خام.
بررسی اجمالی پالایشگاه های کشور نشان می دهد که در حال حاضر ۱.۸ میلیون بشکه نفت خام به صورت روزانه در داخل کشور پالایش می شود. با اضافه شدن پالایشگاه ستاره خلیج فارس با ظرفیت ۳۶۰ هزار بشکه میعانات در روز، این رقم به ۲.۱۶ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
هر چند که برنامه ریزی و مطالعه برای راه اندازی پالایشگاه های نفتی متعددی در ابتدای برنامه چهارم توسعه انجام شده است، اما هیچ کدام تا به امروز به ثمر ننشسته است. با راه اندازی پروژه های جدید پالایشی کشور، ظرفیت پالایشی کشور به حدود ۴ میلیون بشکه در روز و معادل با میزان تولید فعلی کشور می رسد.
وضعیت پالایشگاه های موجود کشور
به طور کلی پالایشگاه ها را با توجه به خوراک ورودی آن ها به دو نوع پالایشگاه نفتی و پالایشگاه میعانات گازی تقسیم بندی می کنند. مطابق با این تقسیم بندی، تمام پالایشگاه های کشور تا قبل از راه اندازی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس، نفتی محسوب می شوند و این پالایشگاه به عنوان اولین پالایشگاه میعانات گازی در کشور محسوب می گردد.
۱- پالایشگاه های نفتی
صنعت پالایش نفت، صنعتی است که با آن از تفکیک و تصفیه نفت خام، محصولات متنوع و با ارزشی از قبیل گاز مایع، سوخت اتومبیل و هواپیما، سوخت موتورهاي دیزل، نفت سفید، حلال هاي نفتی، مواد اولیه صنایع پتروشیمی، روغن موتور، انواع گریس و روغن هاي روان کننده و دهها فرآورده دیگر تولید می شود.
پالایشگاه از یک طرف در بخش پایین دستی صنعت نفت قرار می گیرد و از طرف دیگر محصولات ناشی از تقطیر این صنعت به عنوان خوراك سایر صنایع بالادست و پایین دست کاربرد دارد.
همانطور که اشاره شد، ظرفیت پالایش نفت خام در کشور، دو دهه است که تغییر خاصی نکرده است.
در این میان پالایشگاه امام خمینی در شازند اراک و پالایشگاه بندرعباس به عنوان جدیدترین پالایشگاه های نفتی کشور به حساب می آیند. پس از راه اندازی پالایشگاه بندرعباس در سال ۱۳۷۶ هیچ پروژه پالایشی مستقل جدیدی در کشور به اتمام نرسیده است هرچند که باید خاطرنشان کرد، بعضا در کنار پالایشگاه های موجود، طرح های توسعه ای و افزایش بهره وری تاسیس و یا در حال راه اندازی است.
پالایشگاه های در حال تاسیس کشور
در ابتدای برنامه چهارم توسعه مطالعاتی به منظور ساخت ۷ پالایشگاه جدید نفتی آغاز شد و مطابق با این مطالعات ساخت پالایشگاه‌های جدید نفت و میعانات گازی ستاره خلیج فارس، هرمز بندرعباس، پارس شیراز، کاسپین گلستان، آناهیتا کرمانشاه، شهریار تبریز و نفت سنگین خوزستان در دستور کار قرار گرفت؛ اما بیش از ۱۰ سال می‌گذرد و این پالایشگاه‌ها هنوز به نتیجه نرسیده‌اند.
در این میان، تنها فاز اول پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس به بهره برداری رسیده است. پروژه ای که در حال حاضر ۱۲ میلیون لیتر بنزین یورو ۵ به صورات روزانه تولید می کند و در صورت افتتاح کامل آن، نیاز کشور به بنزین وارداتی، مرتفع خواهد شد.
پالایشگاه نفت خام فوق سنگین هرمز با ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز و با چهار میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مقرر بود در کنار پالایشگاه بندرعباس ساخته شود و سپس طی برنامه ششم توسعه، مردادماه سال گذشته، صحبت از انتقال پالایشگاه هرمز از بندرعباس به جاسک مطرح شد. عملیات اجرایی پالایشگاه هرمز در سال ۱۳۸۵ آغاز شده بود و انتظار می‌رفت در سال ۱۳۹۱ به بهره برداری برسد.
پالایشگاه نفت کاسپین گلستان(گرگان) قرار بود تا پنج سال پیش تکمیل شود. با تکمیل آن امکان پالایش و فرآورش روزانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت خام تولیدی کشورهای حاشیه دریای خزر فراهم میشود.
همچنین پالایشگاه آناهیتا نیز برای جلوگیری از خام فروشی و تبدیل آن به فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر و برای رفع نیاز منطقه غرب کشور به فرآورده های نفتی درنظر گرفته شده است. به‌علاوه به دلیل قدمت و فرسودگی واحدهای پالایشگاه موجود کرمانشاه، موقعیت این پالایشگاه در درون شهر و لزوم جابجایی آن به دلیل الزامات زیست محیطی، احداث پالایشگاه آناهیتا با ظرفیت تولید ۱۵۰ هزار بشکه، مورد توجه مسوولین قرارگرفت و در دی‌ماه سال ۱۳۸۵ به تصویب هیات محترم وزیران رسید.
یکی دیگر از هفت پالایشگاه طراحی شده، پالایشگاه شهریار است که مقرر بود تا سال ۱۳۹۰ در منطقه آذربایجان به بهره برداری برسد. این پروژه با ظرفیت اسمی ۱۵۰ هزار بشکه در روز شامل تولید بنزین به ظرفیت ۱۱٫۴ میلیون لیتر و گازوییل به ظرفیت ۱۲٫۳۳ میلیون لیتر در روز به عنوان یکی از اهداف بود.
اما پالایشگاه خوزستان که دیگر پروژه در دست است، به عنوان پالایشگاه دوم آبادان با هدف پالایش نفت خام فوق سنگین میدان‌های نفتی آزادگان و یادآوران و تولید فرآورده‌های سبک مانند بنزین و نفت‌گاز به ظرفیت ۱۸۰ هزار بشکه درروز در دستور کار قرار گرفت. عملیات اجرایی پالایشگاه دوم آبادان نیز مقرر بود براساس برنامه ریزی‌های صورت گرفته، تا پایان سال ۱۳۹۰ به پایان برسد.
۲- پالایشگاه های میعانات گازی
همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، پالایشگاه ها به دو دسته نفتی و میعانات گازی تقسیم می شوند. ایران تا پیش از راه اندازی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس در حوزه پالایشگاه از نوع میعانات گازی، فاقد چنین پالایشگاهی بود. با افتتاح کامل این پالایشگاه ۳۶۰ هزار بشکه در روز به ظرفیت پالایشی کشور از میعانات گازی افزوده خواهد شد.
در حال حاضر، مجموع ظرفیت پالایشی کشور در حدود ۱.۸ میلیون بشکه در روز است که با احتساب بهره برداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج فارس به حدود ۲.۱۶ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا
به غیر از مواردی که در جدول بالا به عنوان طرح های در حال احداث مطرح شده است، بایستی طرح فراگیر پالایشی سیراف را نیز اضافه کرد. تا پیش از این طرح، پالایشگاه ستاره خلیج فارس به عنوان بزرگترین واحد پالایشی دنیا با ظرفیت ۳۶۰ هزار بشکه در روز بود که در صورت راه اندازی این طرح، عنوان بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا را سیراف به خود اختصاص می دهد.
به گفته علیرضا صادق آبادی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش ایران، طرح فراگیر پالایشی سیراف با ظرفیت ۴۸۰ هزار بشکه میعانات گازی، به عنوان بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا خواهد بود که در سال ۱۳۹۴ عملیات اجرایی آن شروع شده است.
این طرح با هدف جلوگیری از خام فروشی میعانات گازی، ایجاد ارزش افزوده و اشتغال‌زایی احداث می شود. محصولات اصلی پالایشگاه های سیراف شامل گاز مایع تصفیه شده، نفتای سبک و سنگین تصفیه شده، سوخت جت و نفت گاز (مطابق با استاندارد یورو ۵) است که ظرفیت تولید سالانه آنها در مجموع هشت پالایشگاه حدود ۲۰ میلیون تن در سال خواهد بود.
که بدین ترتیب پالایشگاه های میعانات گازی سیراف حدود ۲۲ درصد به ظرفیت پالایشی کشور اضافه خواهند کرد.
خلاصی از خام فروشی، ورود به عرصه صادرات فرآورده
ظرفیت فعلی پالایشی کشور بدون در نظر گرفتن پالایشگاه ستاره خلیج فارس در حدود ۱.۸ میلیون بشکه است. اگر طرح فراگیر پالایشی سیراف با ظرفیت ۴۶۰ هزار بشکه ای در روز را نیز به مجموعه پالایشگاه های در حال تاسیس کشور (حدود ۱.۷ میلیون بشکه) اضافه کنیم، نزدیک به ۲.۲ میلیون بشکه، طرح پالایشی در شرف بهره برداری در کشور وجود دارد.
از مجموع این دو عدد به ظرفیت ۴ میلیون بشکه ای در روز می رسیم که تقریبا معادل با ظرفیت تولید نفت خام و میعانات در کشور است. با تکمیل این پروژه ها، کشور در مسیر فروش فرآورده به جای خام فروشی قرار می گیرد.
مسیری که علاوه بر ایجاد ارزش افزوده و درآمد بالاتر، کشور را از واردات فرآورده به صادرات کننده آن تبدیل می کند. همچنین با تکمیل زنجیره ارزش این صنعت، تولید و اشتغال زایی در پایین دست صنعت نفت نیز افزایش خواهد یافت.
اما شاید مهمترین تاثیری آن در بحث مربوط به تحریم های حوزه فروش نفت برای ایران باشد چراکه علیرغم توافق برجام، سایه تحریم، علی الخصوص فروش نفت، کماکان بر سر کشور ما وجود دارد.
صادرات فرآورده نسبت به نفت خام از این جهت حائز اهمیت است که محدودیت در تعداد و نوع مشتریان که علی القاعده پالایشگاه های معدودی در دنیا با گرید خوراک مشخص هستند را از بین می برد.
در فروش فرآورده های نفتی، تعداد مشتریان از ده ها مورد به هزاران مورد بدل خواهد شد که این مسئله، اولین عامل در خنثی سازی تحریم خواهد بود. همچنین محموله های فروش فرآورده قابلیت فروش جزئی تر نسبت به نفت خام را به خصوص در سطح منطقه فراهم می کند که همین خرد شدن و تعدد محموله های فرآورده نیز عامل دیگری برای کاهش احتمال شناسایی و تحریم های مربوطه خواهد بود.
