مسیر اقتصاد/ قرض‌الحسنه، به‌عنوان یکی از ارکان اساسی بانکداری اسلامی، جایگاه ویژه‌ای در نظام اقتصادی ایران دارد. این ابزار مالی که با هدف رفع نیازهای ضروری مردم، به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر جامعه طراحی شده است، از نظر دینی و اجتماعی دارای اهمیت بالایی است. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بخش از نظام بانکی کشور در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده و نیازمند اصلاحات ساختاری و سیاست‌گذاری‌های جدید است.
مفهوم قرض‌الحسنه و جایگاه آن در اسلام
در آموزه‌های اسلامی، قرض‌الحسنه به معنای اعطای مال به دیگری بدون دریافت سود یا بهره تعریف شده است. این عمل نیکو، در قرآن و روایات اسلامی بارها مورد تأکید قرار گرفته و از آن به‌عنوان ابزاری برای رفع نیازهای ضروری و تقویت همبستگی اجتماعی یاد شده است. در قرآن کریم، قرض‌الحسنه به‌عنوان «قرض به خداوند» معرفی شده و پاداش آن چندین برابر وعده داده شده است. همچنین، در روایات معصومین (علیهم السلام)، قرض‌الحسنه از نظر ثواب و اجر معنوی حتی از صدقه نیز بالاتر دانسته شده است.
وضعیت قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران
با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۱۳۶۲، قرض‌الحسنه به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی بانکداری اسلامی معرفی شد. این ابزار در دو قالب سپرده‌های قرض‌الحسنه جاری و پس‌انداز تجهیز می‌شود و منابع حاصل از آن برای اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه به متقاضیان استفاده می‌گردد. با این حال، بررسی آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که سهم سپرده‌های قرض‌الحسنه از کل سپرده‌های بانکی کشور طی دهه‌های اخیر کاهش یافته است.
در سال ۱۳۶۳، سهم سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز از کل سپرده‌های بانکی حدود ۲۵.۳ درصد بود، اما این رقم در فروردین ۱۴۰۲ به ۸.۳ درصد کاهش یافته است. این کاهش نشان‌دهنده کمرنگ‌شدن فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه و عدم تمایل بانک‌ها به جذب این نوع سپرده‌ها است.
نکته قابل‌توجه دیگر، تخصیص ناکافی منابع قرض‌الحسنه به تسهیلات است. در برخی سال‌ها، تنها حدود ۳۷ درصد از منابع سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز (پس از کسر ذخایر قانونی) به تسهیلات قرض‌الحسنه اختصاص یافته و مابقی منابع در اختیار بانک‌ها قرار گرفته است. این در حالی است که در سال‌های اخیر، با اقدامات نظارتی بانک مرکزی، این نسبت بهبود یافته و در سال ۱۴۰۱ به ۱۱۳ درصد رسیده است.
چالش‌های پیش روی قرض‌الحسنه
قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران با چالش‌های متعددی روبرو است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- کاهش ارزش پول و تورم: تورم بالا و کاهش ارزش پول، انگیزه سپرده‌گذاری در حساب‌های قرض‌الحسنه را کاهش داده است.
- نبود مشوق‌های قانونی: خلاء قانونی در الزام و تشویق بانک‌ها و سپرده‌گذاران برای جذب و تخصیص منابع قرض‌الحسنه مشهود است.
- برگزاری قرعه‌کشی‌ها: برخی بانک‌ها با برگزاری قرعه‌کشی و ارائه جوایز، روح معنوی قرض‌الحسنه را تضعیف کرده‌اند.
- کارمزد غیرواقعی: نحوه محاسبه کارمزد تسهیلات قرض‌الحسنه نیازمند بازنگری است تا هزینه‌های واقعی عملیات بانکی پوشش داده شود.
- عدم تخصیص بهینه منابع: منابع قرض‌الحسنه به‌صورت پراکنده و بدون اولویت‌بندی مناسب تخصیص داده می‌شود.
- مشروط‌کردن تسهیلات به سپرده‌گذاری: برخی بانک‌ها اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه را منوط به سپرده‌گذاری اولیه کرده‌اند که این امر با ماهیت این نوع تسهیلات مغایرت دارد.
اقدامات انجام‌شده برای تقویت قرض‌الحسنه
دولت و بانک مرکزی در سال‌های اخیر اقداماتی را برای بهبود وضعیت قرض‌الحسنه انجام داده‌اند. از جمله این اقدامات می‌توان به ابلاغ دستورالعمل‌هایی برای افزایش نسبت تسهیلات قرض‌الحسنه به سپرده‌های قرض‌الحسنه اشاره کرد. همچنین، بانک‌ها موظف شده‌اند که حداقل ۹۵ درصد از منابع قرض‌الحسنه پس‌انداز را به اعطای تسهیلات اختصاص دهند.
علاوه بر این، تسهیلات قرض‌الحسنه برای حمایت از ازدواج جوانان، تأمین جهیزیه، درمان بیماری‌ها، تأمین مسکن و سایر نیازهای ضروری در اولویت قرار گرفته است. این اقدامات، به‌ویژه در سال‌های اخیر، منجر به بهبود نسبی وضعیت قرض‌الحسنه در نظام بانکی شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای تقویت قرض‌الحسنه بانکی
برای تقویت جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
- اصلاح ساختار قانونی: تدوین قوانین و مقرراتی برای الزام بانک‌ها به جذب و تخصیص بهینه منابع قرض‌الحسنه.
- محاسبه کارمزد واقعی: تعیین کارمزد تسهیلات بر مبنای هزینه‌های واقعی عملیات بانکی.
- ایجاد صندوق‌های مجزا: تفکیک منابع و مصارف قرض‌الحسنه از سایر فعالیت‌های بانکی.
- کاهش ذخایر قانونی: کاهش نسبت ذخایر قانونی برای سپرده‌های قرض‌الحسنه به‌منظور افزایش توان بانک‌ها در پرداخت تسهیلات.
- ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه: انجام تبلیغات و فرهنگ‌سازی برای افزایش مشارکت مردم در این حوزه.
- استفاده از فناوری‌های نوین: بهره‌گیری از بانکداری دیجیتال برای تسهیل فرآیندهای مرتبط با قرض‌الحسنه.
احیای قرض‌الحسنه بانکی گامی مؤثر در عدالت اقتصادی
قرض‌الحسنه، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی بانکداری اسلامی، نقشی حیاتی در رفع نیازهای ضروری مردم و کاهش شکاف طبقاتی دارد. با این حال، این ابزار مالی در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه بوده و نیازمند اصلاحات ساختاری و سیاست‌گذاری‌های جدید است.
اقدامات انجام‌شده در سال‌های اخیر، از جمله افزایش نسبت تسهیلات به سپرده‌های قرض‌الحسنه، نشان‌دهنده عزم دولت و بانک مرکزی برای احیای این سنت حسنه است. با این حال، برای دستیابی به اهداف بلندمدت، باید اقدامات بیشتری در زمینه تدوین قوانین، فرهنگ‌سازی و بهبود فرآیندهای اجرایی صورت گیرد. احیای قرض‌الحسنه می‌تواند گامی مؤثر در جهت تحقق عدالت اجتماعی و ارتقای رفاه عمومی باشد.
منبع: گزارش پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «بررسی وضعیت قرض‌الحسنه در نظام بانکی کشور و راههای تقویت آن»
انتهای پیام/ پول و بانک
