مسیر اقتصاد/ در یادداشت قبل برخی از ویژگیهای بازار غیررسمی ارز که موجب جذابیت این بازار برای انجام معاملات غیرقانونی و غیرحقیقی میشود، تشریح شد و مهمترین عوامل نوسان نرخ در این بازار مورد بررسی قرار گرفت. همچنین توضیح داده شد که بازار غیررسمی ارز به بستر اصلی نوسان و جهش نرخ ارز تبدیل شده و بهمنظور ایجاد ثبات در بازار ارز، لازم است بانک مرکزی به سمت اصلاح و کوچکسازی بازار غیررسمی حرکت کند. اما پس از تحلیل و بررسی بستر اصلی نوسان و جهش نرخ ارز، سؤال مهمی که مطرح میشود، این است که این جهش چگونه و با چه سازوکاری ایجاد میشود؟ بررسی مفهوم و ابعاد «شوکهای ارزی» میتواند پاسخ به این سؤال را مشخص کند. در این یادداشت ضمن ارائه تعریف «شوکهای ارزی»، انواع آن ناظر بر اقتصاد ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
شوک ارزی چیست؟
پیش از پرداختن به مفهوم «شوک ارزی» لازم است تعریفی از مفهوم «شوک اقتصادی» ارائه شود. شوک یا تکانه اقتصادی به رویدادها یا تغییرات ناگهانی و غیرمنتظرهای در اقتصاد گفته میشود که میتوانند تأثیرات چشمگیری بر متغیرهای کلان اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی (GDP)، تورم، نرخ بهره، بیکاری و نرخ ارز داشته باشند. این تکانهها میتوانند مثبت یا منفی باشند و از منابع مختلفی مانند سیاستهای مالی و پولی، تغییرات در قیمت کالاها و خدمات یا رویدادهای طبیعی و سیاسی ناشی شوند.
تکانههای اقتصادی معمولاً به دو دسته تقسیم میشوند:
- تکانههای سمت عرضه: تغییرات ناگهانی که بر طرف عرضه اقتصاد (مانند تولید کالاها و خدمات) تأثیر میگذارند، مثلاً افزایش یا کاهش قیمت انرژی یا مواد اولیه.
- تکانههای سمت تقاضا: تغییراتی که بر تقاضای کل جامعه برای کالاها و خدمات تأثیر دارند، مثل افزایش یا کاهش ناگهانی هزینههای دولت یا تغییرات نرخ بهره.
شوکهای ارزی شامل تحولاتی است که موجب تغییرات شدید و ناگهانی در نرخ ارز میشود و از این جهت التهابات گستردهای در بازار ارز ایجاد میکند. این شوکها معمولاً منشأ داخلی یا خارجی دارند و شامل حوادث اقتصادی و سیاسی مختلفی است که به بیثباتی در بازار ارز دامن میزنند. شوک ارزی صرفاً منجر به افزایش نرخ ارز نمیشود، بلکه حتی کاهش ناگهانی نرخ ارز نیز میتواند تحت تأثیر شوکهای ارزی به وقوع بپیوندد.
انواع شوکهای ارزی در اقتصاد
شوکهای ارزی از منظر ماهیت و نوع اثرگذاری به دو دسته عمده تقسیم میشوند:
۱- شوک نوع اول
این شوک ناشی از اقدامات، سیاستها و حوادثی است که مستقیماً در جریان مبادلات حقیقی ارز نظیر مبادلات مربوط به صادرات و واردات و جریان سرمایه خارجی اختلال ایجاد میکند. معمولاً شوکهای ارزی پردامنه و طولانی با شوک نوع اول آغاز میشود.
مهمترین نمونههای شوک نوع اول و سازوکار اثرگذاری آنها عبارت است از:
- شوکهای برونزا: برخی از حوادث خارجی و بینالمللی نظیر اعمال تحریم یا تغییرات در قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی موجب تغییرات گسترده در جریان منابع و مصارف ارزی کشور میشود و از این طریق، بر عرضه و تقاضای ارز تأثیر گذاشته و زمینه را برای ایجاد تغییرات قیمتی گسترده فراهم میکند.
- افزایش فصلی تقاضای ارز در برخی از ماههای سال: در برخی از مناسبتهای تقویمی و زمانهای خاص در طول سال، تقاضای ارز نسبت به روند عادی خود افزایش مییابد؛ بهعنوانمثال برخی مواقع، تجار و شرکتهایی که با طرفهای خارجی تعامل اقتصادی دارند، در پایان سال مالی میلادی بهمنظور تسویهحساب با طرفهای خارجی نیاز به ارز بیشتری دارند. این تقاضا اگرچه مقطعی است، اما در صورتیکه منابع کافی برای پاسخدادن به آن وجود نداشته باشد، به بازار غیررسمی منتقل شده و میتواند افزایش گسترده قیمت در آن بازار ایجاد نماید.
- تغییرات عرضه و تقاضای ارز در اثر سیاستهای ارزی: برخی از سیاستهای ارزی در مقاطع زمانی مختلف از طریق علامتدهی به فعالان اقتصادی منجر به تغییرات در عرضه و تقاضای ارز میشود؛ بهعنوان مثال اعلام سیاست «یکسانسازی نرخ ارز» پیش از فراهمسازی زمینههای آن – بهویژه در زمان تلاطم بازار – موجب میشود ثبت سفارش واردات کالا به یکباره با افزایش چندبرابری روبرو شود و در صورت کافینبودن منابع در بازار رسمی، این تقاضا به بازار غیررسمی منتقل شده و موجب ایجاد تغییرات وسیع در نرخ آن بازار میشود.
- اختلال در بازار رسمی ارز: برخی از اختلالها در فرایند بازگشت ارز صادراتی (در طرف عرضه) یا فرایند تخصیص و تأمین ارز (در طرف تقاضا) در بازار رسمی ارز موجب میشود بخشی از عرضه و تقاضای ارز از بازار رسمی به بازار غیررسمی منتقل شده و از این طریق، نرخ آن بازار را تحتتأثیر قرار دهد. عدم همخوانی نوع ارز عرضه شده با نوع ارز تقاضا شده، طولانیشدن صف تأمین ارز، تأخیر و افزایش هزینه نقل و انتقال ارز، عدم تناسب زمان قانونی الزام به بازگشت ارز صادراتی با اقتضائات گروههای کالایی مختلف و… از جمله مثالهای این نوع از اختلال است.
۲- شوک نوع دوم
این شوک بر خلاف شوک نوع اول، مستقیماً ریشه در تحولات حقیقی ندارد و در اثر هیجانات سیاسی و فعالشدن انتظارات تورمی ایجاد میشود، اما میتواند اثرات حقیقی داشته باشد. در صورتیکه تجار، فعالان اقتصادی، معاملهگران ارز و اقشار مختلف مردم در اثر عوامل سیاسی و اقتصادی مختلف، انتظار افزایش قیمت ارز در آینده را داشته باشند، تقاضای ارز در بازار غیررسمی را افزایش میدهند و اوجگیری این تقاضا موجب جهش نرخ ارز میشود. در حالت عکس آن در صورتیکه معاملهگران و دارندگان ارزهای خارجی انتظار کاهش قیمت ارز در آینده را داشته باشند، برای جلوگیری از زیان، اقدام به عرضه و فروش ارز در بازار غیررسمی کرده و موجب کاهش نرخ ارز در این بازار میشوند؛ بنابراین عامل مستقیم بروز شوکهای ارزی نوع دوم، تشدید یا تعدیل انتظارات تورمی و به دنبال آن، افزایش تقاضا یا عرضه غیرحقیقی در بازار غیررسمی ارز است. اگرچه شوک نوع دوم میتواند از هر دو جهت کاهش یا افزایش نرخ ارز اثرگذار باشد، اما تجربه نشان داده در کشورهایی مثل ایران، عمدتاً این شوک از جنس جهش نرخ ارز است.
وقتی انتظارات تورمی فعال میشود و مردم و فعالان اقتصادی انتظار افزایش نرخ در آینده را داشته باشند، از کانالهای زیر اقدام به تقاضای غیرحقیقی در بازار غیررسمی ارز مینمایند:
- تقاضای سفتهبازانه: معامله گرانی که از طریق تفاوت قیمت خرید و فروش ارز کسب درآمد میکنند، اقدام به خرید ارز میکنند تا با افزایش نرخ ارز در آینده و فروش آن بتوانند سود کسب نمایند. این اقدام که در علم اقتصاد «انتظارات خود محقق شونده[۱]» نام دارد، موجب میشود نرخ ارز در اثر تقاضای جدید، پیش از زمان مورد انتظار افزایش یابد.
- تقاضا برای خروج سرمایه: بخشی از مردم و فعالان اقتصادی بهمنظور حفظ داراییهای خود از کاهش ارزش، اقدام به خرید ارز و خروج آن از کشور میکنند.
- تقاضا برای حفظ ارزش: این نوع از تقاضا که «ارز خانگی» نیز نام دارد، توسط بخشی از مردم که نگران از دسترفتن ارزش داراییهای پولی خود در اثر افزایش نرخ ارز هستند، در بازار ایجاد شده و به افزایش نرخ ارز دامن میزند.
- عدم عرضه ارز صادراتی: بخشی از صادرکنندگان از عرضه ارز صادراتی خود امتناع میکنند تا با افزایش نرخ ارز بتوانند آن را بر خلاف مقررات، در بازار غیررسمی به نرخ بالاتری بفروشند.
- تعجیل در تقاضای حقیقی: بخشی از متقاضیان ارز حقیقی (عمدتاً واردکنندگان) که در آینده نیاز به ارز دارند، برای اینکه ارز را به قیمت گرانتری خریداری نکنند، زودتر از موعد خود اقدام به تقاضای ارز در بازار غیررسمی میکنند و همین امر موجب افزایش نرخ ارز در این بازار خواهد شد.
شوکهای نوع اول و دوم؛ محرک «ایجاد» و «تشدید» شوکهای ارزی
از آنچه در این یادداشت مطرح شد، چنین نتیجهگیری میشود که «شوکهای ارزی» بهعنوان نقطه مقابل «ثبات نرخ ارز» به دو نوع اول و دوم دستهبندی میشود که هر کدام از آنها از عوامل مختلفی ناشی میشود و دامنه تأثیر متفاوتی دارد. اگرچه هرکدام از شوکهای نوع اول و دوم میتواند بهتنهایی واقع شود، اما تجربه نشان میدهد معمولاً شوکهای ارزی عمیق و پردامنه در اقتصاد ایران بهصورت دومرحلهای به وقوع میپیوندد؛ به این معنا که ابتدا شوک نوع اول در اثر اختلالات تجاری یا سیاستی ایجاد میشود و سپس در اثر فعالشدن انتظارات تورمی ناشی از شوک نوع اول، شوک نوع دوم به بازار ارز وارد میشود که این شوک در حقیقت به تشدید جهش نرخ ارز و افزایش دامنه تغییرات آن میانجامد.
اما اینکه انتظارات چگونه منجر به تشدید جهش نرخ ارز و افزایش قدرت تخریب آن در اقتصاد ایران میشود، موضوعی است که همراه با توضیح مثالهای آن از شوکهای ارزی سالهای اخیر در گزارش بعدی به آن پرداخته خواهد شد.
پی نوشت:
[۱] A self-fulfilling prophecy
انتهای پیام/ پول و بانک
