مسیر اقتصاد/ مسئله حذف یارانه پنهان انرژی در سال‌های اخیر از مسائل روز اقتصاد ایران بوده است. اشتباه در تعریف یارانه پنهان انرژی و در نتیجه محاسبه میزان آن که عمدتا به رقم‌هایی نجومی منجر می‌شود، تصوری خیالی از یک منبع درآمدی قابل توجه برای دولتمردان ایجاد می‌کند که می‌تواند در اتخاذ سیاست‌های اصلاح یارانه پنهان آن‌ها را گمراه نماید.
منظور از یارانه پنهان انرژی هزینه‌ای است که دولت به منظور فروش ارزان قیمت حاملهای انرژی، از جمله بنزین و گازوئیل، گاز طبیعی و حتی برق تولیدی از این حامل‌ها، متقبل می‌شود، به صورت پنهان خودش را در افزایش هزینه‌ها یا به تعبیر صحیح‌تر کاهش درآمدهای دولت نشان می‌دهد. در صورتی که این موضوع بیشتر به هزینه فرصت صادراتی مربوط می‌شود.
نیاز مبرم کشورهای در حال توسعه به استفاده از سوخت‌های فسیلی
طرح واژه «یارانه انرژی» به سال ۱۹۹۹ میلادی و گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) باز می‌گردد. این سازمان در گزارشی «هرگونه اقدام دولت برای کاهش هزینه تولید انرژی و قیمت پرداختی از سوی مصرف کنندگان» را به عنوان یارانه انرژی تعریف کرد. از سال ۲۰۱۰ که IEA اقدام به محاسبه کمی یارانه انرژی کشورها و انتشار آن کرد، استفاده از این واژه در سطح جهان رواج بیشتری گرفت.
بر اساس آمار سال ۲۰۲۰ این نهاد، کشورهایی همچون ایران، چین، هند، عربستان، روسیه و الجزایر در صدر کشورهای با بیشترین یارانه انرژی قرار دارند، چرا که هزینه تولید و قیمت مصرف کننده سوخت‌های فسیلی همچون نفت و گاز را با اقداماتی کاهش داده‌اند. در نمودار زیر کشورهایی که در صدر یارانه انرژی از سوی IEA معرفی شده‌اند نشان داده شده است[۱].
نکته جالب توجه در خصوص نمودار فوق اینکه اکثریت قریب به اتفاق این کشورها، کشورهای در حال توسعه هستند که برای تسریع در روند توسعه خود به استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی نیازی غیرقابل انکار دارند.
هزینه فرصت صادرات معادل یارانه پرداختی به مردم نیست
اما نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، طریقه محاسبه این یارانه از سوی آژانس بین‌المللی انرژی است. طبق تعریف آژانس یارانه انرژی، محاسبات از طریق اختلاف قیمت جهانی انرژی با فرض واردات آن توسط دولت با قیمت داخلی عرضه آن به مصرف کننده نهایی بدست آمده است.
بنابراین می‌توان گفت که برای کشورهای تولیدکننده انرژی همچون ایران یا روسیه، عدد محاسبه شده از سوی آژانس بین المللی انرژی، در واقع همان هزینه فرصت صادراتی آن کشور در حوزه انرژی بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های صادراتی است. لذا با توجه به اینکه برای بعضی از این حامل‌ها از جمله گاز طبیعی، اصولا امکان صادرات به میزان کل مصرف وجود ندارد، محاسبه یارانه انرژی با این مبنای محاسباتی از لحاظ کارشناسی صحیح نیست.
به طور کلی در ادبیات قیمت‌گذاری انرژی جهانی، برای توضیح اختلاف قیمت از دو واژه یارانه و هزینه فرصت استفاده می‌شود. در اینجا یارانه، به معنای «اختلاف قیمت تمام شده انرژی برای دولت» با «قیمت نهایی عرضه آن به مصرف کننده داخلی» است.
اما در رابطه با هزینه فرصت و طریقه محاسبه آن با توجه به شرایط هر کشور و اقتضائات داخلی آن، مدل‌های مختلفی می‌توان ارائه داد. ضمن اینکه برای یک کشور مشخص و به ویژه کشورهای دارای منابع انرژی، می‌توان مدل‌های گوناگونی معرفی کرد که لزوما معادل قیمت صادراتی حامل انرژی نیست.
صادرات تمامی تولیدات داخلی حاملهای انرژی ممکن نیست
بخش زیادی از تولید انرژی کشور در انواع مختلف حاملهای انرژی از جمله برق، گاز و بنزین، در مراحل مختلف تولید تا مصرف، به شکل‌های مختلف تلف می‌شود و اساسا به مصرف مردم و تولید داخلی نمی‌رسد. علاوه بر این فرض گرفتن امکان صادرات تمامی تولیدات داخلی حاملهای انرژی، فرض صحیحی نیست و حتی در صورت امکان هم، به دلیل بالا بودن میزان تولید ایران در مقایسه با میزان تجارت جهانی، قیمت صادراتی حاملهای انرژی را به صورت جدی تحت تاثیر قرار خواهد داد.
معیار قرار دادن «قیمت جهانی» برای همه حاملهای انرژی و محاسبه درآمد دولت مطابق با آن، خلاف واقعیت‌های اقتصاد است. چرا که نه امکان صادرات برای همه حاملهای انرژی وجود دارد و نه قیمت جهانی ثابت برای برخی حامل‌ها مانند برق قابل تصور است.
«نرخ اسمی ارز» نباید مبنای محاسبه یارانه پنهان انرژی باشد
وابسته کردن شیوه محاسبه یارانه انرژی به «نرخ اسمی ارز» که به ویژه در سال‌های اخیر، تحت تاثیر تحریم‌ها، سوء مدیریت بازار و تقاضای سوداگرانه از ثبات برخوردار نبوده است، با معیشت مردم و هزینه‌های خانوار نسبتی ندارد. در واقع قیمت گذاری برای حاملهای انرژی در شرایطی می‌تواند خود را با نرخ ارز به روز رسانی نماید که درآمد خانوار نیز بر چنین مبنایی تغییر داشته باشد؛ که به وضوح اینطور نیست.
بنابراین یارانه به معنی کمکی است که دولت به مردم به روش‌های مختلف ارائه می‌دهد و «هزینه فرصت صادراتی» حاملهای انرژی نمی‌تواند معیار خوبی برای محاسبه یارانه پرداختی به مردم باشد.
پی‌نوشت:
[۱] پایگاه تحلیلی مسیر اقتصاد، شناسه ۱۳۲۳۳۹
انتهای پیام/ انرژی
