مسیر اقتصاد/ در یادداشت قبل به بررسی این مسئله پرداخته شد که چرا با وجود رشد درآمدهای ارزی در یک سال و نیم اخیر، بازار ارز با بی‌ثباتی و جهش نرخ روبرو شد. در تحلیل این مسئله به نقش عواملی نظیر عدم انطباق نوع و محل درآمدها و مصارف ارزی، گران‌تر شدن واردات و شکل‌گیری تقاضاهای مخرب اشاره شد. در این یادداشت مهم‌ترین ویژگی‌های بازار رسمی و غیررسمی ارز و نقش عوامل مختلف در شکل‌گیری آن‌ها بررسی و ریشه غلبه نوسانات ارزی در بازار غیررسمی ارز تبیین خواهد شد.
مهم‌ترین ویژگی‌های بازار رسمی ارز
بازار ارز به طور کلی به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شود:
بازار رسمی ارز بازاری است که تحت نظارت بانک مرکزی قرار دارد و کلیه معاملات در آن بازار به صورت قانونی و از طریق سامانه‌های رسمی معاملات انجام و ثبت می‌شود. معاملات در این بازار دارای چند ویژگی است:
- معاملات برای بانک مرکزی کاملاً شفاف و رصد پذیر است و امکان سیاست‌گذاری و حکمرانی از سوی بانک مرکزی در این بازار وجود دارد.
- معاملات در این بازار ناشی از عوامل حقیقی بازار (مانند تقاضای واردات، عرضه ارز صادرات، عرضه و تقاضای اسکناس برای مصارف خدماتی مجاز) است.
- در بازار رسمی ارز که عمده معاملات مربوط به تجارت است و توسط تجار انجام می‌شود، تعداد بازیگران محدود و رفتار بازیگران معقول است. بنابراین معاملات انجام‌شده در این بازار تابع عوامل حقیقی مؤثر بر تجارت است و در نتیجه نرخ شکل‌گرفته در این بازار نیز تابع همان عوامل حقیقی است و تأثیر آن از عوامل انتظاری و هیجانی کمتر از نرخ بازار غیررسمی است.
- به دلیل اینکه روند تغییرات عوامل حقیقی بازار ارز –به ویژه صادرات و واردات- معمولاً روند پایداری است و کمتر دچار نوسانات شدید می‌شود (مگر در شرایط شوک‌های برون‌زا) در نتیجه نرخ شکل‌گرفته در بازار رسمی ارز دارای دامنه نوسان کمتری نسبت به بازار غیررسمی است. در زمان وقوع شوک‌های ارزی نیز نرخ بازار رسمی کمتر از نرخ بازار غیررسمی دچار شوک می‌شود.
- اگرچه این بازار بستر اصلی شکل‌گیری معاملات مجاز است، اما همه عرضه و تقاضاهای مجاز و قانونی در این بازار محقق نمی‌شود. بخشی از ارز حاصل از صادرات به جای عرضه در این بازار، به انگیزه قیمت بالاتر در بازار غیررسمی عرضه می‌شود و به دلیل برخی از اختلالات و ناکارایی‌های موجود در این بازار، همه تقاضاهای مجاز و حقیقی ارز قابلیت برآورده شدن در بازار رسمی را ندارد و در نتیجه بخشی از این تقاضاها به بازار غیررسمی سرریز می‌شود.
بازار غیررسمی ارز و غلبه فضای انتظاری و هیجانی
در مقابل، بازار غیررسمی ارز بازاری است که کلیه عرضه و تقاضایی که به دلایل مختلف امکان شکل‌گیری در بازار رسمی را ندارد، در آن بستر انجام می‌شود. معاملات در این بازار دارای ویژگی‌های زیر است:
- عمده معاملات غیرقانونی و غیرمجاز ارز در این بازار انجام می‌شود. عواملی نظیر نشتی ارز صادراتی و قاچاق صادرات از سمت عرضه و عواملی نظیر تقاضای سفته‌بازی، تقاضا برای حفظ ارزش پول، تقاضا برای خروج سرمایه و تقاضا برای قاچاق از سمت تقاضا در شکل‌گیری معاملات غیرمجاز در این بازار نقش دارد. البته همان‌طور که پیش از این بیان شد، برخی از معاملات مجاز نیز به دلایل ذکرشده در این بازار شکل می‌گیرد، اما عمده معاملات مربوط به معاملات غیرمجاز است.
- برخلاف بازار رسمی که بستر معاملات حقیقی بود، در بازار غیررسمی غلبه با جو هیجانی و انتظاری است و به همین دلیل، این بازار عمدتاً بستر معاملات غیرحقیقی و ناشی از انتظارات و اخبار سیاسی نظیر معاملات سفته بازانه و خروج سرمایه است.
- به دلیل غیرمجاز بودن و عدم نظارت بانک مرکزی بر این بازار، شفافیت در این بازار و امکان رصد در این معاملات در آن بسیار کم است. بانک مرکزی صرفاً در حد برخی مداخلات محدود ارزی در این بازار حضور دارد.
- در این بازار به دلیل زیاد بودن بازیگران و غلبه جو هیجانی و انتظاری بر معاملات، نرخ شکل‌گرفته دارای دامنه نوسانات بسیار بیشتر از بازار رسمی ارز است و این نوسانات در شرایط شوک ارزی تشدید می‌شود.
بازار غیررسمی ارز، بستر اصلی نوسانات ارزی
همان‌طور که در قسمت قبل بیان شد، عوامل هیجانی و انتظاری در بازار غیررسمی غلبه بیشتری نسبت به عوامل حقیقی نظیر معاملات تجاری دارد و بازیگران این بازار نیز عمدتاً تحت تأثیر عوامل هیجانی نظیر اخبار سیاسی در این بازار معامله می‌کنند. در نتیجه دامنه نوسان نرخ ارز در بازار غیررسمی بسیار بیشتر از بازار رسمی است و در هنگام وقوع شوک‌های ارزی نیز نرخ بازار غیررسمی ارز با جهش بیشتری نسبت به نرخ بازار رسمی روبرو می‌شود. مجموع این عوامل موجب می‌شود بازار غیررسمی به بستر اصلی نوسانات نرخ ارز و التهابات ارزی تبدیل شود.
در گزارش بعدی به بررسی عوامل جذابیت بازار غیررسمی و پیشران شدن نرخ آن در اقتصاد و نقش انتظارات تورمی در این مسئله خواهیم پرداخت.
انتهای پیام/ پول و بانک
