مسیر اقتصاد/ بدهی بانک‌ها نقش مهمی را در نظام بانکداری ایفا می‌کند. این حقیقت که بدهی بانک‌ها در نظام پرداخت کنونی پول به حساب می‌آید، موقعیت ویژه‌ای را برای این نهاد مدرن به وجود آورده است؛ به گونه‌ای که اولا چنین نهادی که بتواند از هیچ، پول خلق کند در طول تاریخ بی‌نظیر بوده است و ثانیا این قدرت خاص، امکان ایجاد بحران‌های بزرگ در کشورهای مختلف را به عنوان یک قاعده (و نه یک استثنا) رقم زده است.
این قدرت بانک را باید در چیستی پول مدرن جستجو کرد. در میان تحلیل‌های موجود دو تحلیل در این زمینه در بین اقتصاددانان رایج شده است.
نگاه فلزگرایان به چیستی پول بانکی
تبیین کالایی از پول که گاهی در ادبیات موضوع از آن با عنوان فلزگرایی[۱] یاد می‌شود، توضیحی درباره پول است که مورد علاقه لیبرال‌های اقتصادی بوده و نظریه متعارف اقتصاد نیز به طور عمده در این چارچوب می‌اندیشد.
نظریه کالایی به بیان ساده پول را کالایی مشابه دیگر کالاها می‌بیند که فقط به سبب داشتن ویژگی‌هایی، تحت تحول‌های تاریخی، بدل به واسطه مبادله شده است. بر اساس این نگاه به پول، بانک به عنوان یک نهاد واسطه تلقی می‌شود که نهایتا با مکانیسم ضریب فزاینده، امکان خلق پول را نیز پیدا می‌کند. در این چارچوب نهاد بانک با سایر نهادهای بانکی تفاوت چندانی به لحاظ ماهوی ندارد.
نگاه چارتالیسم ها به چیستی پول بانکی
نظریه موسوم به اعتباری در واکنش به عدم انطباق تبیین نظریه کالایی با واقعیت‌های پولی در قرن بیستم شکل گرفت. گئورگ زیمل (۱۸۵۸م-۱۹۱۸م) جامعه‌شناس شهیر آلمانی به طور احتمال پیشگام تشخیص این نکته کلیدی بوده است؛ «روزی پیشرفت فناوری، پول را از شکل فیزیکی آن آزاد می‌کند. آن‌گاه حقیقت پول به عنوان یک پدیده اجتماعی و نه شیئی فیزیکی آشکار خواهد شد».
بنابراین در این نگاه «پول نمایشگر ارزش انتزاعی است. ارزش اشیاست به دور از خود آنها». البته باید به این نکته مهم توجه داشت که در ایران بین نگاه برخی اندیشمندان مانند زیمل با نگاه‌های مکاتب پست‌کینزی خلط صورت می‌گیرد. در نگاه اندیشمندانی مانند زیمل پول مدرن با پول سنتی متفاوت است و پول در یک تطور تاریخی صورت مدرن کنونی را پیدا می‌کند. در حالی که مکتب پست کینزی و چارتالیزم معتقدند که پول در طول تاریخ به عنوان بدهی حاکمیت تلقی می‌شده است و برای آن هم شواهد گوناگونی را بیان می‌کنند.
چرا بانک‌ها پتانسیل ویژه‌ای در ایجاد بحران بانکی دارند؟
براساس نگاه اعتباری به پول، بانک این قدرت را پیدا می‌کند تا از هیچ، پول جدید خلق کند؛ چرا که در این چارچوب اندیشه‌ای، پول چیزی نیست جز اعتبار مطلق یک نهاد مالی که با پشتوانه حاکمیت، نقش نظام پرداخت در جامعه را ایفا می‌کند.
این قدرت جدید نظام بانکی در دنیای مدرن، این امکان را به بانک می‌دهد که چندین برابر سرمایه خود اعتبار ایجاد کند و منابع جامعه را به سمت خود جذب کند. چنین قدرتی بانک را از سایر نهادهای مالی جدا می‌کند و این امکان را به بانک می‌دهد تا در صورت نبود نظارت‌های بسیار قوی و پیچیده مقام ناظر، با خلق اعتبار در بازارهای مالی حباب ایجاد کند و نهایتا یک کشور را با بحران‌های عمیق مالی روبه‌رو کند.
در نهایت باید به این نکته مهم توجه داشت که اشکالات جدی و مهمی به نگاه چارتالیسم ها وجود دارد که معمولا در ایران مورد غفلت طرفداران این جریان‌ها قرار می‌گیرد؛ عدم توجه به تغییرات بنیادین و تحولات اساسی در قرون ۱۵ و ۱۶ و تغییر ماهیت پول در زمانه بعد از رنسانس، مهم‌ترین این اشکالات است که توضیح تفصیلی آن از چارچوب این گزارش خارج است.
پینوشت:
[۱] Metalism
منابع:
سبحانی، حسن، درودیان، حسین، ارزیابی انتقادی رویکردهای موجود در هستی‌شناسی پول، ۱۳۹۴، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی
Goodhart, A.E Charles, The two concept of money, European Journal of Political Economy.
Simmel, G, Elements of Pure Economics or the Theory of Social Wealth, London: George Allen & Unwin, translation by W.Jaffe, 1954.
انتهای پیام/ نظام مالی
