چرا یکسان سازی نرخ ارز در ایران نتیجه بخش نبوده است؟

مسیر اقتصاد/ تک نرخی شدن ارز اقدامی بسیار مثبت و مؤثر در کاهش رانت ها و هزینه های غیرمعمول اقتصادی بوده و اقتصاد ایران نیازمند ارز تک نرخی است.

در چند سال گذشته یکی از ریشه های مفاسد مالی و رانت خواری، ارز چند نرخی بوده است. بنابراین تک نرخی کردن ارز به جلوگیری از رانت و نوسانات ارزی کمک شایانی خواهد کرد.

نرخ ارز در سیر تاریخی خود، تغییر و تحولات گسترده ای به خود دیده است. نظام ارزی در اقتصاد ایران تا سال ۱۳۸۰، یک نظام ارزی حداقل دونرخی شامل یک نرخ ارز رسمی ثابت و یک نرخ ارز غیررسمی به صورت شناور مدیریت شده بوده است.

همانطور که در نمودار زیر آورده شده است، با اجرای سیاست یکسان سازی نرخ ارز از سال ۱۳۸۱، نظام ارزی ایران به نظام ارزی تک نرخی شناور مدیریت شده تغییر یافت.

با این وجود از نیمه دوم سال ۱۳۸۹ و با گسترش شکاف میان نرخ ارز رسمی و غیررسمی، اقتصاد ایران عملا به نظام ارزی دو نرخی بازگشت. همچنین در سال ۷۲ نیز به مدت ۷ ماه ارز تک نرخی شد که به دلایلی ادامه نیافت.

اما سوال این است که چرا تاکنون یکسان سازی نرخ ارز در ایران موفق نبوده است؟ و اساسا الزامات تک نرخی شدن ارز چیست؟

نبود بازار منسجم و ایده آل جهت یکسان سازی نرخ ارز

یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت سیاست تک نرخی کردن ارز، نبود بازار عمیق و متمرکز ارزی بوده است. بازاری که عملیات قیمت گذاری ارز در آن به صورت بهینه و شفاف تعیین شود. در واقع ساختاری که در بازار ارز کنونی حاکم است، شرایط ایده آل برای کشف قیمت و یکسان سازی نرخ ارز را دشوار ساخته است.

لذا یکی از پیش شرط های موفقیت سیاست تک نرخی، وجود بازار منسجم و عادلانه جهت کشف قیمت است. در حال حاضر نرخ در بازار آزاد توسط بانک مرکزی تعیین می شود و عامل مهم تعیین نرخ ارز غیر رسمی در بازار سفته بازی است. لذا این نرخ و شیوه نرخ گذاری نمی تواند نرخ بهینه و مبنای نرخ گذاری کل اقتصاد باشد.

شوک ناشی از تحریم ها مانع موفقیت سیاست ارز تک نرخی

یکی از نکات دیگری که باید در سیاست یکسان سازی نرخ ارز مورد توجه قرار گیرد، بحث تحریم ها است که به بازار شوک وارد می کند. در حال حاضر ۷۰ درصد منابع ارزی کشور از درآمد‌های نفت و حدود ۳۰ درصد درآمد غیرنفتی است.

با تشدید تحریم ها، اصلی ترین منبع درآمد ارزی یعنی ارز حاصل از فروش نفت دچار مشکل می شود. در نتیجه با کاهش عرضه ارز توسط بانک مرکزی به بازار، نرخ غیر رسمی رو به رشد می گذارد. در نتیجه دلال ها و سودگران جذب بازار می شوند و نرخ ارز به یکباره شروع به نوسانات شدید می کند.

چنین بازار نامستحکمی آمادگی حمایت از تک نرخی شدن ارز را ندارد و ضروری است تدابیری اندیشیده شود تا در کنار جلوگیری از تعیین قیمت توسط دلال ها و سودگران، بازار در مقابل شوک های تحریمی مقاوم شود.

یکی از راهکارها، کاهش فشار تقاضای بازار با انعقاد پیمان پولی با کشورهای طرف تجاری است. بدین شکل که به جای استفاده از ارزهای جهانروای بازار از ارزهای ملی استفاده می شود. به این ترتیب بخشی از تقاضای دلار و یورو جهت تجارت کاهش می یابد و توسط ارزهای ملی تأمین می شود.

فشار تقاضا در بازار ارز ناشی از نقدینگی بالا و سرگردان اقتصاد ایران

از دیگر موانع تک نرخی شدن ارز، نقدینگی بالا و سرگردان اقتصاد است که وارد بازار ارز شده است. این نقدینگی به صورت فشار تقاضای بیش از توان عرضه، در انتظار فرصت جهت کسب سود است. در حال حاضر حجم نقدینگی اقتصاد مرز ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان را گذرانده است. از آنجایی که بخش های مولد اقتصاد به دلیل عدم طراحی سازوکارهای لازم، امکان جذب نقدینگی را ندارند، نقدینگی به سمت بازارهای سوددهی از قبیل بازار ارز هدایت شده است.

برای حل مشکل مذکور باید بوسیله راهکارهایی سود حاصل از سوداگری در بازار ارز را کاهش داد. یکی از این راهکارها اخذ مالیات سنگین از سوداگری بازار ارز است تا به این طریق انگیزه حرکت نقدینگی به سمت بازار ارز کاهش یابد. این اقدام در کنار شکل گیری بازار منسجم اثرگذار خواهد بود که معاملات در آن شفاف است.

لزوم داشتن نگاه بلندمدت در یکسان سازی نرخ ارز و طراحی ابزارهای لازم آن

در سیاست یکسان سازی نرخ ارز باید نگاه بلندمدت داشت. برای اثرگذاری بلندمدت نیز باید از ابزارهای بلندمدت استفاده کرد که یکی از این ابزارها، تشکیل بازار منسجم و عمیقی است که عملیات نرخ گذاری در آن به صورت بهینه و منصفانه تعیین شود.

تک نرخی کردن ارز با شیوه قیمت گذاری دستوری ارز توسط بانک مرکزی در تضاد است. زیرا باعث می شود ارز تک نرخی محقق نشود یا در صورت تحقق تنها در زمان کمی پایدار باشد.

بنابراین بانک مرکزی باید بپذیرد سیاست تک نرخی در اصل یک سیاست نرخ ارز شناور مدیریت شده است که با توجه به تورم و سایر شرایط اقتصادی، اجازه نوسان در یک محدوده معین را دارد.