مسیر اقتصاد/ شاید تاکنون شنیده باشید که کشور ما یکی از پرمصرف ترین کشورهای جهان از لحاظ مصرف انرژی است. هرچند گاهی در ارائه چنین آمارهایی اغراق می شود و گاها برخی آمارها به صورت مغرضانه و در جهت تخریب و سیاه نمایی و یا حتی تضعیف اعتماد به نفس ملی منتشر می شود، اما به طور کلی پرمصرف بودن ایرانیان در زمینه انرژی، واقعیتی انکار ناپذیر است.
وضعیت نامطلوب شدت انرژی در ایران
شاخص بین المللی که بوسیله آن می توان در خصوص میزان مصرف انرژی در یک کشور قضاوت کرد «شدت انرژی» نام دارد. شدت انرژی عبارت است از مقدار انرژی که برای یک واحد تولید ناخالص داخلی (مثلا بر حسب دلار) مصرف می شود.
در سال ۲۰۱۳ ایران در بین ۵۹ کشور جزء ۱۰ کشوری بوده که بالاترین شدت انرژی را داشته اند که حکایت از الگوی نامطلوب در مصرف انرژی و لزوم اصلاح و بهبود آن دارد. اما قبل از اصلاح باید دید چه عاملی باعث ایجاد این الگوی ناصحیح شده است.[۱]
ارزان بودن، اصلی ترین عامل مصرف بی رویه انرژی در کشور
بی شک مهمترین عاملی که باعث میشود مصرف انرژی در کشور بالاتر از میانگین جهانی باشد، ارزان بودن انرژی نسبت به میانگین قیمت جهانی آن است. قیمت تمامی حامل های انرژی نسبت به سایر کشورهای جهان ارزان تر هستند.
به عنوان مثال نرخ هر لیتر بنزین در ایران بسیار ارزان تر از بسیاری از کشورهای جهان است. شاید در ابتدا تصور شود این ارزانی به این دلیل است که ایران خود تولید کننده نفت خام و به تبع آن بنزین است و لذا قیمت آن بایستی در ایران ارزان باشد.
اما این تصور کاملا نادرست بوده و نه تنها بنزین تولیدی در کشور به اندازه نیاز داخلی نیست، بلکه بخشی از بنزین مورد نیاز کشور توسط واردات تامین می شود. به تمام این ها باید اضافه کرد که قیمت بنزین تولیدی و بنزین وارداتی بالاتر از قیمت عرضه کنونی است و دولت به ازای هر لیتر بنزین مصرفی در کشور، عددی معادل قیمت آن را یارانه پرداخت می کند. (قیمت تمام شده بنزین تولیدی و وادراتی ۲۰۰۰ تومان محاسبه می شود در حالی قیمت عرضه آن در حال حاضر ۱۰۰۰ تومان است[۲])
ارزان بودن انرژی در بخش گازوئیل آنچنان ملموس است که از آن می توان به عنوان یک عنصر جذاب برای قاچاق این حامل انرژی یاد کرد. هرچند با اجرای طرح موفق پیمایش تا حد زیادی از قاچاق سازمان یافته گازوئیل جلوگیری شده است، اما همچنان ارزان بودن گازوئیل عاملی برای تشویق افراد سودجو به قاچاق آن محسوب می شود.
نکته حائز اهمیت این است که وقتی انرژی ارزان باشد، طبیعتا انگیزه جدی برای کنترل مصرف آن وجود نخواهد داشت. در چنین شرایطی حتی سخن گفتن از مفاهیم مهمی همچون بهره وری انرژی و یا صادرات انرژی نیز سخت است، چه رسد به عملی کردن آن.
چالش های اصلاح قیمت انرژی در ایران
با توجه به آنچه ذکر شد اصلاح قیمت حامل های انرژی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. ضرورتی که دولت و مجلس ذیل تصویب و اجرای قانون هدفمندی یارانه ها تلاش هایی را در این خصوص کرده اند که با چالش های فراوانی روبه رو شده و این تلاش ها به نتیجه مطلوب نرسیده است.
به طور مثال در دولت یازدهم استراتژی با اجرای بنزین تک نرخی و افزایش ۲.۵ برابری قیمت آن برای همه مردم و همزمان ثابت نگه داشتن رقم یارانه های نقدی، باعث افزایش فشار اقتصادی بر دهک های پایین جامعه، افزایش کرایه تاکسی ها و در نتیجه ایجاد تورم عمومی در کشور شد.
نکته جالب در این خصوص این است که آمارهای رسمی نشان می دهند طبقات مرفه و برخوردار بسیار بیشتر از افراد کم درآمد و دهک های پایین جامعه انرژی مصرف می کنند. اختلاف مصرف انرژی دهک اول و دهم به ویژه در مورد بنزین و برق کاملا مشهود است.
به عنوان نمونه مصرف بنزین در دهک پردرآمد، ۱۳ برابر دهک کم درآمد، مصرف برق ۳.۵ برابر و مصرف گاز ۳ برابر است. علت این موضوع هم این ست که دهک های کم درآمدتر به دلیل اینکه از امکانات رفاهی کمتری برخودارند، اغلب در حد ضرورت انرژی مصرف می کنند.[۳]
همین موضوع باعث شد که سیاست تک نرخی بنزین و افزایش قیمت آن برای همه مردم، حساسیت هایی را در حوزه عدالت اجتماعی و افزایش شکاف طبقاتی در سطح جامعه پدیدار کند، آنچنان که حتی زمزمه های افزایش قیمت بنزین در سال ۹۷ نیز باعث ایجاد التهاباتی در سطح جامعه شد.
بنابراین در شرایط کنونی، گام برداشتن در جهت اصلاح قیمت حامل های انرژی و بخصوص بنزین بسیار دشوار به نظر می رسد و حتی شاید از جهاتی تبعات سیاسی و اجتماعی نیز به همراه داشته باشد؛ اما آیا براستی می توان راه حلی برای حل این معادله چند مجهولی پیدا کرد؟ راه حلی که هم با آن بتوان قیمت انرژی و به تبع آن الگوی مصرف انرژی را اصلاح کرد و هم از تبعات اقتصادی و اجتماعی آن در امان ماند و هم عدالت را اجرا کرد؟!
نظام قیمت گذاری پلکانی راه حلی کارآمد و همه جانبه
نکته حائز اهمیت آن است که مشکلات مذکور تنها مخصوص کشور ما نیست و در بسیاری از کشور های دنیا وجود داشته و راه حل هایی نیز برای آن وجود دارد.[۴]
یکی از بهترین راه حل هایی که تاکنون در این زمینه اجرا شده است، استفاده از نظام قیمت گذاری پلکانی می باشد. نظامی که در آن با تعریف یک الگوی مصرف مشخص، افرادی که کمتر یا طبق الگوی مصرف مشخص شده انرژی مصرف می کنند، تحت چتر حمایتی دولت (یارانه و یا تخفیفات) قرار گرفته و به ادامه این روند تشویق می شوند که این خود اصلاح الگوی مصرف را به دنبال دارد.
همچنین افرادی که مصرفی بالاتر از الگوی مشخص شده دارند، به صورت پلکانی جریمه شده و بهای واقعی و یا بیشتری برای انرژی مصرفی خود می پردازند.
این راه حل هم مخاطرات و چالش های افزایش قیمت انرژی برای همه مردم را نداشته و هم از جهت اختصاص عادلانه یارانه ها به مردم که هدف اصلی آنها کمک به اقشار آسیب پذیر است، را تسهیل می کند. راه حلی که دولت و مجلس بایستی در این جهت گام بردارند.
پینوشت:
[۱]: ابهام در آمارهای شدت انرژی و مقایسه ایران با کشورهای جهان، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۴
[۲]: مسیر اقتصاد، کد خبر: ۲۸۸۵۵
[۳]: اطلاعات هزینه-درآمد خانوار، اطلاع رسانی مرکز آمار ایران، ۱۳۹۲
[۴]: مسیر اقتصاد، کد خبر: ۲۸۸۵۰
