مسیر اقتصاد/ اگر مجموعه فرآیندهای اکتشاف، استخراج، تولید و انتقال نفت به عنوان فرآیند های بالادستی صنعت نفت در نظر گرفته شود، پالایشگاه ها، مرحله پایین دستی صنعت نفت به حساب می آیند.
هرچند در تقسیم بندی های دیگری، فرآیند های بعد از بالادست نفت را به میان دستی و پایین دستی نیز تقسیم می کنند، اما منظور این نوشتار از پایین دستی، هرآن چیزی است که فرآورده های آن، مواد خام فرآیندهای بالادستی نباشد.
در حوزه تولید نفت خام، کشور ما به عنوان یکی از کشورهای مطرح تولید کننده در اوپک و جهان است. طی دهه های گذشته، میزان تولید نفت خام ایران به طور متوسط در حدود ۳.۵ تا ۴ میلیون بشکه در روز بوده است.
در حال حاضر نیز میزان تولید نفت خام ایران بیش از ۳.۸ میلیون بشکه است که حدود ۲ میلیون بشکه از آن به صادرات اختصاص می یابد.
بر اساس جدیدترین آمار منتشر شده، ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی، ۷۷۷ میلیون بشکه نفت صادرات کرده است که به طور متوسط در حدود ۲.۱ میلیون بشکه در روز می شود.[۱]
عدم تغییر ظرفیت پالایشی در ۲۰ سال گذشته
با توجه به ظرفیت ثابت پالایشی در کشور، میزان مصرف نفت خام در کشور در حدود ۱.۸ میلیون بشکه در روز است و به هر میزان که تولید نفت کشور تغییر کرده است، به همان اندازه مقدار صادرات نفت خام کشور نیز دستخوش تغییر شده است.
اما نکته ای که در این میان قابل توجه است و در نمودار بالا نیز مشاهده می شود، این است که فاصله بین تولید و صادرات کشور، تقریبا از سال ۱۳۷۲ تغییری نکرده است. با رجوعی به تاریخچه تاسیس پالایشگاه های کشور، شاهد خواهیم بود که آخرین پالایشگاه های تاسیس و راه اندازی شده در کشور مربوط به دهه ۷۰ است و پس از آن در حدود ۲۰ سال است که هیچ پالایشگاه نفتی در کشور در مدار تولید قرار نگرفته است.
هر چند که برنامه ریزی برای راه اندازی پالایشگاه های نفتی متعددی در طول سال های گذشته انجام شده اما هیچ کدام تا به امروز به ثمر ننشسته است.
تفاوت معنادار سهم شرکت ملی نفت از صادرات و فروش نفت به داخل
شاید بتوان دلایل متعددی برای عدم افزایش ظرفیت پالایشی نفت در طول ۲۰ سال گذشته برشمرد، اما یکی از دلایل تاثیر گذار در این زمینه، تفاوت درآمدی شرکت ملی نفت از صادرات نفت در مقایسه با فروش آن به داخل کشور است.
در این میان به طور معمول سهم این شرکت از صادرات نفت، ۱۴.۵ درصد در نظر گرفته می شود در حالی که برای فروش آن به پالایشگاه های داخل کشور، تنها ۵ درصد به شرکت ملی نفت تعلق می گیرد.
این تفاوت درآمدی، ناگزیر از دو جهت به سرمایه گذاری شرکت ملی نفت ایران در حوزه پایین دست و پالایشی کشور ضربه خواهد زد:
جنبه اول آن است که با این تفاوت، حدود نیمی از درآمد شرکت ملی نفت که می توانست به صورت صادراتی و با سهم ۱۴.۵ درصدی محاسبه شود، با فروش به داخل به یک سوم تقلیل پیدا می کند.
این مسئله علیرغم اینکه به مشکلات مالی ناشی از بدهی این شرکت می افزاید، منابع مالی که می توانست به صورت بالقوه در حوزه توسعه پایین دست صنعت نفت و به خصوص پالایشگاه مصرف شود را محدود می کند.
اما تاثیر دوم این سیاست غلط که چه بسا مهمتر نیز می باشد، این است که موجب می شود عزم مسئولین و تصمیم گیران این شرکت برای سرمایه گذاری در حوزه پایین دست نفت و ساخت پالایشگاه به صفر میل کند.
در این شرایط ساخت پالایشگاه، عملا منتج به کاهش سهم صادراتی نفت و درآمد ۱۴.۵ درصدی شرکت ملی نفت و تقلیل آن به سهم در حدود ۵ درصدی از فروش به پالایشگاه های داخل می شود.
تفاوت درآمدی که به آن اشاره شد، عملا در تضاد با سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در رابطه با کاهش خام فروشی و افزایش تولید فرآورده های نفتی است.
اقدام مجلس برای اصلاح مسیر
اما در روز های گذشته، کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در بحبوحه تصویب قانون بودجه، مصوبه ای در رابطه با افزایش سهم شرکت ملی نفت از فروش نفت به پالایشگاه های داخلی، همانند سهم صادراتی آن که ۱۴.۵ درصد است، داشت.
متن مصوبه کمیسیون انرژی مجلس درباره این موضوع عبارتست از: «در راستای شکل‌گیری اقتصاد صنایع پایین دستی نفت و تکمیل زنجیره ارزش آن، دولت موظف است سهم شرکت ملی نفت از هر بشکه نفت و میعانات گازی تحویلی به پالایشگاه‌های داخلی را براساس ۱۴.۵ درصد از قیمت هر بشکه نفت و میعانات گازی صادراتی از محل نفت خام معادل تولید فرآورده‌های صادراتی محاسبه و پرداخت کند. در این راستا دولت مکلف است در صورت عدم پرداخت تکلیف فوق‌الذکر، از محل مطالبات بانک مرکزی بابت اصل و سود تسهیلات اعطایی به این شرکت، اقدام به تسویه حساب نماید.»
در صورتی که مطابق با مصوبه کمیسیون انرژی، سهم این شرکت از فروش نفت به پالایشگاه ها مطابق با صادرات در نظر گرفته شود، علاوه بر حل عمده مشکلات مالی، می توان به کاهش خام فروشی نفت و افزایش تولید فرآورده های نفتی از طریق توسعه پایین دست نفت امیدوار بود.
پینوشت:
[۱] شانا، کد خبر: ۲۸۰۵۷۶
