به گزارش مسیر اقتصاد بر اساس گزارش اخیر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) حمایت‌های صنعتی در دنیای امروز دیگر به یک یا دو نوع یارانه خلاصه نمی‌شود؛ دولت‌ها امروز جعبه‌ابزار وسیعی برای حمایت از صنایع حیاتی و تولید داخلی دارند و هر ابزار، سازِکار خاص خود را دارد و اثر متفاوتی بر بازار می‌گذارد. OECD با داده‌های MAGIC نشان داده که یارانه‌ها تنها پرداخت نقدی نیستند؛ طیف وسیعی از مشوق‌ها اعم از مالی و غیرمالی وجود دارد که ساختار رقابت جهانی را تغییر داده‌اند. در ادامه به ۸ مورد از متداول‌ترین ابزارهای متنوع مورد استفاده کشورها، به ویژه قدرت‌های بزرگ اقتصادی، برای تقویت تولید داخلی اشاره شده است.
۱. وام‌های ترجیحی و اعتبارات کم‌بهره
دولت‌ها می‌توانند از طریق بانک‌های دولتی یا تضمین‌های اعتباری، وام‌هایی با نرخ کمتر از بازار در اختیار شرکت‌ها قرار دهند. این وام‌ها به‌ویژه در کشورهایی که نظام بانکی نزدیک به دولت دارند، بسیار مؤثرند. چین نمونه بارز این رویکرد است؛ بانک‌های دولتی در دهه‌ها نقش محوری در تأمین مالی صنعت و توسعه زیرساخت ایفا کرده‌اند و اعتبارات ترجیحی بخش مهمی از بسته‌های حمایتیِ این کشور بوده است.
۲. زمین ارزان و تسهیلات زیرساختی
در بسیاری موارد، دولت‌ها زمین یا زیرساخت را با قیمت‌های ترجیحی در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند. این شیوه به‌ویژه در پارک‌های صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی مشاهده می‌شود و در چین و برخی کشورهای شرق آسیا سابقه طولانی دارد. انتقال زمینِ ارزان به تولیدکنندگان بزرگ هزینه سرمایه‌گذاری را پایین می‌آورد و ورود رقبا را دشوار می‌کند.
۳. معافیت‌ها و امتیازات مالیاتی
یکی از ابزارهای پرکاربرد اما نسبتاً «پنهان» معافیت‌ها و امتیازات مالیاتی است. بسیاری از کشورها با ارائه معافیت‌های مالیاتی چندساله برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو، تولید داخلی یا مناطق کمتر توسعه‌یافته، جذابیت سرمایه‌گذاری را بالا می‌برند. نمونه آمریکاییِ اخیر در قالب «Inflation Reduction Act» که محرک‌های مالیاتی گسترده‌ای برای انرژی پاک و تولید داخلی دربر دارد، مثالی از مقیاس بزرگ این نوع ابزار است. این نوع سیاست معمولاً نسبت به یارانه نقدی کمتر آشکار و در عین حال از منظر هزینه-فایده جذاب ارزیابی می‌شود.
۴. یارانه‌های مستقیم (Grants) و تزریق سرمایه
یارانه‌های نقدی مستقیم برای پروژه‌های خاص یا شرکت‌های منتخب، دسته مرسوم دیگر در بین حمایت‌های دولتی است. قانون CHIPS در آمریکا نمونه‌ای از تزریق مستقیم به صنعت نیمه‌هادی است که منابع قابل‌توجهی (در مقیاس ده‌ها میلیارد دلار) برای بازگرداندن تولید تراشه اختصاص داده است. این کمک‌های مستقیم معمولاً برای جلب سرمایه‌گذاری فوری و نصب خطوط تولید کاربرد دارد.
۵. تضمین‌های دولتی، خرید دولتی و بازارسازی مصنوعی
دولت‌ها می‌توانند با تضمین خرید محصول یا پیش‌خرید، بازار تضمین‌شده‌ای برای تولیدکننده ایجاد کنند. سیاست خرید دولتی در چین و برنامه‌های خرید انرژی تجدیدپذیر در اروپا نمونه‌هایی است که تقاضای داخلی را ایجاد یا تثبیت کرده‌اند و به‌سرعت ظرفیت تولید را جذب کرده‌اند. این ابزار برای صنایع نوظهور که نیازمند بازار ابتدایی‌اند، حیاتی است.
۶. معافیت صادراتی، تضمین‌های صادرات و خطوط اعتباری صادراتی
کشورها برای تقویت صادرات، بسته‌هایی شامل تضمین‌های صادراتی، وام‌های تضمین‌شده و یارانه نرخ بهره برای صادرکنندگان فراهم می‌کنند. این سیاست‌ها به‌ویژه در کره‌جنوبی و ژاپن و نیز چین برای شرکت‌هایی که در رقابت بین‌المللی وارد بازار می‌شوند، کاربردی بوده‌اند.
۷. سرمایه‌گذاری دولتی و ایجاد شرکت‌های دولتی قوی
در برخی کشورها دولت به طور مستقیم وارد مالکیت شرکت‌ها می‌شود یا از طریق شرکت‌های دولتی (SOE) به‌صورت فعال تولید را هدایت می‌کند. چین نمونه‌ای است که در آن شرکت‌های دولتی در صنایع راهبردی نقشی محوری دارند و از حمایت مالی و سیاستی بهره‌مند می‌شوند؛ ترکیب مالکیت دولتی و حمایت مالی ابزاری قدرتمند برای نفوذ در بازار جهانی فراهم می‌آورد.
۸. معافیت‌های غیرمستقیم و سازِکارهای مقرراتی
علاوه بر حمایت‌های مالی، سیاست‌گذاری مقرراتی (مثل رفع موانع اداری یا اولویتِ دسترسی به شبکه‌های توزیع) نیز می‌تواند نقش یارانه‌ای ایفا کند. اصلاحات مقرراتی که ورود رقبای خارجی را سخت می‌کنند، عملاً حمایت غیرمستقیم از تولید داخلی به شمار می‌رود.
ابزارهای متنوع کشورها برای حمایت از تولید داخلی
در عمل، کشورهای مختلف ترکیبی از این ابزارها را به‌کار می‌گیرند. چین در بسیاری از حوزه‌ها بسته جامعِ وام ارزان، زمین ارزان، سرمایه‌گذاری دولتی و خرید دولتی را به‌کار گرفته است؛ آمریکا متکی بر بسته‌های مالی بزرگ و معافیت‌های مالیاتی و تحرک بازار از طریق خرید و سرمایه‌گذاری عمومی است؛ اتحادیه اروپا نیز به‌تدریج برنامه‌های IPCEI و چارچوب‌های جدید حمایتی را توسعه داده تا عقب‌ماندگی صنعتی جبران شود. این تنوع ابزارها و ترکیبات آن‌ها است که رقابت یارانه‌ای امروز را پیچیده و بحث‌برانگیز کرده است.
منبع اصلی: گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی با عنوان «پیامدهای بازار ناشی از یارانه‌های صنعتی»
OECD (2024). The Market Implications of Industrial Subsidies.
دیگر منابع:
OECD, The Market Implications of Industrial Subsidies (MAGIC database)
European Commission — IPCEI approvals & State aid (Hydrogen, batteries)
U.S. Department of Commerce / NIST — CHIPS funding and program
International Energy Agency / analyses on Inflation Reduction Act (IRA) incentives
انتهای پیام/ تولید
