مسیر اقتصاد/ در هفته‌های اخیر دوباره بحث «تک‌نرخی شدن ارز» در ایران داغ شده است. طرفداران این ایده معتقدند که وجود چند نرخ برای ارز، زمینه‌ساز رانت، فساد و بی‌ثباتی است و تنها با آزادسازی کامل بازار می‌توان جلوی آن را گرفت. با این حال، تجربه کشورهایی که در شرایط مشابه ایران قرار داشته‌اند، نشان می‌دهد تک‌نرخی شدن ارز نه‌تنها دشوار، بلکه در برخی موارد تقریباً غیرممکن است. یکی از روشن‌ترین نمونه‌ها، آرژانتین است.
تلاش‌های دولت میلی برای آزادسازی
«خاویر میلی»، رئیس‌جمهور آرژانتین که در دسامبر ۲۰۲۳ با شعار آزادی اقتصادی و حذف مداخلات دولت به قدرت رسید، وعده داد نرخ ارز را آزاد و بازار را یکپارچه کند. او بلافاصله پس از آغاز به کار، کنترل‌های ارزی را کاهش داد، نرخ رسمی را تعدیل کرد و بسیاری از محدودیت‌های وارداتی و ارزی دوران دولت پیشین را کنار گذاشت. هدف او این بود که شکاف میان نرخ رسمی و غیررسمی ارز از بین برود و پزو بتواند به‌صورت آزاد در برابر دلار معامله شود.
با این حال، طی ماه‌های نخست اجرای سیاست‌های جدید، اگرچه نرخ رسمی دلار از حدود ۳۵۰ پزو به بیش از ۸۰۰ پزو افزایش یافت، بازار غیررسمی همچنان مسیر خود را رفت و در برخی مقاطع به بالای ۱۲۰۰ پزو رسید. دولت سپس با دخالت در بازار و کنترل‌های غیرمستقیم، تلاش کرد شکاف را محدود کند اما در طول ۲ سال اخیر هیچگاه ارز در آرژانتین تک نرخی نبوده است.
چرا تک‌نرخی شدن محقق نشد؟
دلایل متعددی مانع تحقق وعده مایلی شد. نخست اینکه ذخایر ارزی بانک مرکزی آرژانتین در سطح پایینی قرار داشت و کشور با کمبود مزمن ارز مواجه بود؛ وضعیتی مشابه آنچه ایران در دوران تحریم تجربه می‌کند. دوم، تداوم تورم بالا (بیش از ۲۵۰ درصد در سال ۲۰۲۴) باعث شد انتظارات تورمی تقویت شود و مردم تمایل خود به نگهداری پزو را از دست بدهند. سوم، جریان مداوم خروج سرمایه و افزایش تقاضا برای ارزهای خارجی، فشار بر بازار را تشدید کرد. در نتیجه، حتی با وجود آزادسازی و حذف محدودیت‌ها، بازار همچنان به دو نرخ رسمی و غیررسمی تقسیم شد.
در ماه‌های اخیر، یعنی سپتامبر و اکتبر ۲۰۲۵، نرخ رسمی دلار در آرژانتین حدود ۱,۲۲۰ تا ۱,۲۵۰ پزو بوده (در طول ۲ سال نزدیک به ۴ برابر شده است)، در حالی که نرخ بازار موازی یا «بلو دلار» بین ۱,۳۰۰ تا ۱,۳۶۰ پزو نوسان دارد. شکاف کنونی حدود ۸ تا ۱۰ درصد است که در مقایسه با ماه‌های قبل کمتر محسوب می‌شود اما هنوز نشانه‌ای از ناتوانی دولت در تحقق هدف نهایی یعنی تک‌نرخی شدن است. به بیان دیگر، حتی دولتی با رویکرد کاملاً بازارمحور و حمایت صندوق بین‌المللی پول و آمریکا نیز نتوانسته بعد از ۲ سال، ارز را در آرژانتین تک نرخی کند.
تک نرخی شدن ارز در ایران ممکن است؟
تجربه آرژانتین نشان می‌دهد که سیاست تک‌نرخی شدن، در غیاب دسترسی پایدار به منابع ارزی و اعتماد عمومی به سیاست‌های پولی، بیشتر یک شعار است تا یک واقعیت اقتصادی. شرایط ایران از منظر دسترسی به منابع ارزی و تعامل با نظام مالی جهانی، به‌مراتب دشوارتر از آرژانتین است. ایران با تحریم‌های گسترده، محدودیت در فروش نفت، خروج سرمایه، قاچاق گسترده کالا و تفاوت‌های نهادی عمیق روبه‌روست. در چنین شرایطی، انتظار تحقق نرخ واحد ارز واقع‌بینانه نیست. حتی اگر نرخ رسمی افزایش یابد، برای مصارفی که از نظر دولت غیرمشروع یا غیرقانونی است، مانند واردات کالاهای خاص یا خروج سرمایه، همواره نرخ غیررسمی بالاتری شکل خواهد گرفت.
انتهای پیام/ پول و بانک
