مسیراقتصاد/ در اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران همچون قانون اساسی، سند چشم‌انداز، سیاســت‌های کلی نظام و برنامه‌های توسعه، به طور صریح در خصوص مسئله امنیت غذایی و خودکفایی در محصولات راهبردی اعلام موضع شده است و دستیابی به امنیت غذایی[۱] با تکیه بر توان تولید داخل و مبتنی بر خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی[۲] را ضروری دانسته‌اند.
در این اسناد، ضمن مشخص کردن خطوط کلی در دستیابی به امنیت غذایی، دولت‌ها موظف شده‌اند که در قوانین بودجه سالیانه و سیاست‌های اجرایی خود اقدامات ضروری را جهت دستیابی به این هدف، تهیه و تدوین کنند. اما تحقق هدف رشد تولید محصولات اساسی کشاورزی همواره با موانع و چالش‌های ریشه‌ای روبه‌رو بوده است که در ادامه به اهم آنها پرداخته شده است.
کاهش سود در هکتار محصولات اساسی کشاورزی نسبت به سایر محصولات مانع خودکفایی
کاهش سود کشت محصولات زراعی از جمله گندم، جو و کلزا در پایین بودن سهم کشت این محصولات بسیار موثر بوده است. به عنوان مثال سهم محصول گندم آبی از ترکیب کشت محصولات زراعی آبی در کل کشور در سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ نزدیک به ۴۵ درصد بوده، ولی در سالهای اخیر به حدود ۳۰ درصد رسیده است. از این رو اراضی محصول راهبردی گندم طی سال های اخیر به سایر کالاهای رقیب واگذار شده است.
در نمودار زیر نسبت سود ناخالص در هر هکتار از محصولات مختلف نسبت به گندم نشان داده شده است. به طور متوسط در سالهای ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸، هر هکتار محصول سیب‌زمینی بیش از ۹ برابر هر هکتار گندم برای کشاورز سودآوری داشته است. این نسبت برای محصولات گوجه فرنگی و خیار به ترتیب ۸.۵ و ۷.۶ برابر بوده است.
در صورتی که اصلاح‌های ساختاری لازم و اثرگذار بر سودآوری تولید این محصولات انجام نشود چالش خودکفایی در محصولات راهبردی همواره باقی خواهد ماند و نباید انتظار داشت که سایر طرح‌ها همانند طرح اصلاح الگوی کشت اثربخش باشند. بهبود شرایط فعلی نیازمند راهبردهای مناسبی برای اصلاح ساختار تولید محصولات اساسی و کاهش هزینه‌های تولید و افزایش میزان تولید به ازای هر بهره‌بردار است.
سرکوب قیمت در بخش کشاورزی نسبت به بخش صنعت
همواره یکی از دغدغه‌های اصلی سیاستگذاران امنیت غذایی در کشور، تامین غذای ارزان برای خانوار بوده است، همین الگوی فکری غالبا از طریق سرکوب قیمت‌های تولیدکنندگان بخش کشاورزی پیگیری شده است. طبق داده‌های مرکز آمار نسبت شاخص قیمت تولیدکننده در بخش کشاورزی به صنعت به صورت فصلی در فاصله سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ عمدتا به ضرر بخش کشاورزی سرکوب شده است.[۳]
پایین بودن قابل توجه بهره‌وری تولید محصولات اساسی کشاورزی
داده‌های فائو نشان می‌دهد در بازه زمانی ۲۰۰۶-۲۰۲۰ بهره‌وری تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در ایران بخصوص محصولات اساسی مانند گندم، جو و سویا پایین‌تر از متوسط جهانی بوده و سودآوری این بخش را کاهش داده است.
ایرادهای عملکردی بخش کشاورزی ایران در دوره ۱۴۰۰-۱۴۰۲
تداوم چالش‌های بلندمدت پیش روی تولیدات کشاورزی در کنار عدم اجرای اقدامات تحولی جهت رفع آنها، سبب بروز تبعاتی برای امنیت غذایی کشور شده است. از جمله ایرادهایی که در این زمینه در عملکرد بخش کشاورزی در دوره ۱۴۰۰-۱۴۰۲ می‌توان برشمرد، عبارتند از:
- هیچ یک از هدف‌گذاری‌ها مربوط به امنیت غذایی در کشور با اتکا بر تولید داخلی محقق نشده است؛
- الزامات حمایت از تولیدکنندگان در زمان اتخاذ سیاست حذف ارز ترجیحی لحاظ نشد؛
- به حوزه توسعه روستایی توجه نشده است؛
- برای احیا و توسعه مرغ لاین سویه آرین برنامه مناسب و جامع اجرا نشد؛
- رویه‌های اجرایی در تولید، جمع‌آوری و انتشار آمار و اطلاعات بخش کشاورزی اصلاح نشده است؛
- نابسامانی‌ها در ساختار بازرگانی بخش کشاورزی ادامه داشته است؛
- اعتبارات شرکت‌های دولتی واردکننده محصولات اساسی افزایشی و مانع تولید بوده است؛
- اصول اقتصادی و مبانی اولیه در اجرای کشاورزی قراردادی لحاظ نشده است و…
۶ اولویت دولت برای تحقق امنیت غذایی و خودکفایی کشاورزی در دولت سیزدهم
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته و نظرخواهی از خبرگان و فعالان بخش کشاورزی طی سلسله جلسات کارشناسی در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مهمترین اولویت‌ها و محورهای اصلی اقدامات اجرایی در بخش کشاورزی در راستای رفع چالش‌های کلیدی در ۶ اولویت با توجه به چهار بعد امنیت غذایی[۴] ذکر شده است که شامل موارد زیر بوده است:
- اولویت‌های «ارتقای بهره‌وری تولید در راستای تحقق خودکفایی پایدار در محصولات اساسی کشاورزی» و «ارتقای نظام ملی نوآوری و فضای کسب و کار کشاورزی» متناظر با بُعد فراهم بودن غذا و وجود غذای کافی؛
- اولویت‌های «توسعه زنجیره ارزش پایدار و فراگیر و اصلاح ساختار بازار محصولات و نهادهای کشاورزی» و «هدایت و حمایت کارآفرینی روستایی و عشایری» متناظر با بُعد دسترسی به مواد غذایی؛
- اولویت «توسعه کشت محصولات سالم و ارگانیک و ارتقای سلامت مواد غذایی» متناظر با بُعد سلامت و ایمنی مواد غذایی؛
- اولویت «بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی» متناظر با بُعد ثبات در دسترسی به مواد غذایی و پایداری در عرضه آن‌هاست.
منبع:
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، تحقق امنیت غذایی در کشور با اتکا بر تولید داخلی؛ چالشها و الزامات، شماره مسلسل ۱۹۴۲۸، ۱۴۰۲
پی‌نوشت:
[۱] تمامی افراد، در هر زمان، توانایی دسترسی فیزیکی و اقتصادی به مقدار کافی از مواد غذایی سالم و مغذی که نیاز و ترجیحات غذایی برای زندگی سالم و فعال آنها را تأمین نماید، داشته باشند.
[۲] محصولات اساسی کشاورزی در ایران، به دسته‌ای از محصولات کشاورزی گفته می‌شود که از نظر اهمیت غذایی، اقتصادی و امنیتی برای کشور جایگاه ویژه‌ای دارند. این محصولات نقش کلیدی در تغذیه مردم، تامین نیازهای اولیه جامعه و حفظ امنیت غذایی کشور ایفا می‌کنند ، مثل گندم، جو، ذرت، سویا و…
[۳] مأخذ: مرکز آمار ایران.۱۴۰۱
[۴] دسترسی فیزیکی و اقتصادی، سلامت و پایداری
انتهای پیام/ کشاورزی
