مسیر اقتصاد/ امکان صادرات نفت خام در شرایط تحریمی کشور به عنوان یکی از راهبردی‌ترین کالاهای موجود به شدت کاهش یافته است. لذا لازم است ایران با دارا بودن ذخایر عظیم نفت در هر دو راهبرد صادرات نفت و تبدیل نفت به فرآورده‌های پالایشی با منطق سود محوری و نه سوخت محوری برنامه و اقدام اجرایی داشته باشد. تفکیک سیاست‌‌گذاری و برنامه‌ریزی دو صنعت پالایش و پتروشیمی از یکدیگر سبب شده است که صنعت پالایش نفت از اقتصاد بسیار ضعیف و صنعت پتروشیمی نیز از عدم توازن در زنجیره ارزش رنج ببرد.
از طرف دیگر با تغییر سبد تقاضای فرآورده‌های پالایشی دنیا در طی زمان، تقاضای فرآورده‌های سنگینی مانند نفت کوره کاهش یافته و نیاز به فرآورده‌های سبکی همچون بنزین و گازوئیل افزایش یافته است. همچنین این مسئله با تنظیم استاندارد‌های جدید مانند سازمان جهانی کشتیرانی تشدید شده است.
عدم تناسب صنعت پالایش کشور با میزان ذخایر نفت و گاز
سهم ایران از صنعت پالایش نفت خام جهان هیچ تناسبی با میزان ذخایر نفت و گاز و حتی تولید آن ندارد. ذخایر قابل برداشت و تولید نفت خام ایران به ترتیب ۱۰ و ۴ درصد است در حالی‌که ایران تنها حدود ۲ درصد از ظرفیت پالایش جهان را در اختیار دارد که این مقدار هم به دلیل پالایشگاه‌های قدیمی با ضریب پیچیدگی پایین است. پس از سال ۲۰۰۸ عمده کشورهای جهان به سمت افزایش ظرفیت پالایشی خود حرکت کرده‌اند. در آسیا؛ کشورهایی نظیر چین، عربستان، کویت، امارات و مالزی سرمایه‌گذاری زیادی در جهت افزایش ظرفیت پالایشی خود انجام داده‌اند.
افزایش ظرفیت پالایش کشور راهکار اساسی برای خنثی سازی تحریم‌ها
سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشی برای کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز صرفه اقتصادی زیادی ندارد اما در کشوری مانند ایران که با توجه به نمودار زیر، فروش نفت خام آن متأثر از شرایط تحریمی است افزایش ظرفیت پالایشی یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با فشار تحریم‌ها است؛ زیرا صادرات نفت خام که در محموله‌های بزرگ صورت می‌گیرد، به راحتی توسط آمریكا، مورد رصد، تحریم بیمه و تحریم بانكرینگ واقع می‌شود. همچنین کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیكی نفت خام ایران نیز در تمام دنیا شناخته شده است و با انجام آزمایش‌هایی قابل شناسایی است.
اما پالایش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی موجب شده است که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق تانکر‌ها، خط لوله و کشتی به کشورهای همسایه صورت گیرد. بنابراین اعمال تحریم‌ها بر روی این روش که «توزیع از طریق شبكه مویرگی» نامیده می‌شود؛ سخت‌تر از تحریم نفت خام است. این فرآورده‌ها به طور معمول در محموله‌های کوچک، به طور عمده به کشورهایی نظیر هند و چین تجارت می‌شوند[۱].
صنعت پالایش از نگاه قوانین و مقررات کشور
در قوانین و مقررات کشور، به طور مستقیم به صنعت پالایش نفت خام و میعانات گازی اشاره شده است. نمونه مشهود آن مربوط به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ است که «دستیابی به جایگاه اول منطقه به لحاظ ظرفیت پالایشی» را هدف‌گذاری نموده است. همچنین در سیاست‌های کلی نفت در راستای کاهش خام‌فروشی به «ایجاد ظرفیت‌های جدید پالایشی به‌ویژه برای پالایش میعانات گازی و نیز نفت‌خام تولیدی بسیار سنگین» اشاره شده است[۲].
ماده ۱۲۸ قانون برنامه پنجم به منظور کمک به اقتصاد طرح‌ها به وزارت نفت اجازه می‌دهد که «از محل منابع داخلی شركت ملی پالايش و پخش فرآورده‌های نفتی ايران نسبت به اعطاء تسهيلات در قالب وجوه اداره شده برای سرمايه‌گذاری بخش‌های خصوصی و تعاونی در طرح‌های تكميل پالايشگاه‌های موجود شامل بهينه‌سازی و بنزين‌سازی با تصويب شورای اقتصاد، اقدام نمايد».
همچنین در بند «الف» ماده ۴۴ قانون برنامه ششم توسعه به منظور توسعه ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی آمده است «دولت مکلف است به منظور افزایش ارزش افزوده انرژی و تکمیل زنجیره ارزش در طول اجرای قانون برنامه اقدام‌های زیر را انجام دهد: تسهیلات لازم برای ایجاد ظرفیت پالایش مقدار دو میلیون و هفتصد هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی با ضریب پیچیدگی بالا توسط بخش غیردولتی را به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا کند تا ترکیب تولید فرآورده آن‌ها اساساً به محصولات سبک‌تر و میان تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت کوره در الگوی پالایش از ده درصد بیش‌تر نشود».
از آنجا که افزایش ظرفیت پالایش نفت خام، محصولات و فروشندگان نفت را افزایش می‌دهد و این مانعی بزرگ برای تحریم پذیری آن است. بنابراین ضروری است ظرفیت پالایش کشور به منظور خنثی سازی تحریم‌ها، عمل و پایبندی به قوانین و مقررات کشور همچون سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، ماده ۱۲۸ قانون برنامه پنجم، بند «الف» ماده ۴۴ قانون برنامه ششم و قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی، مطابق با استاندارد‌های کمیت و کیفیت پالایشگاهی افزایش یابد.
پی‌نوشت:
[۱] گزارش پژوهشی اندیشکده اقتصاد مقاومتی، با موضوع «امکان‌سنجی افزایش ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی در کشور»
[۲] مرکز مطالعات زنجیره ارزش نفت و گاز
انتهای پیام/ انرژی
