به گزارش مسیر اقتصاد خاک و آب از مهمترین و استراتژیک ترین عوامل در تأمین امنیت غذایی به شمار می‌روند. اما متأسفانه در چند سال اخیر شاهد خروج بی‌سروصدای خاک از جنوب کشور هستیم. این خاک به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس ازجمله قطر و امارات قاچاق می شود.
وجود مقدار زیادی خاک حاصلخیز در سرتاسر کشور و از سویی دیگر محروم بودن کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از خاک حاصلخیز زمینه سوداگرانه قاچاق خاک را فراهم آورده است.
طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده، برای اینک یک سانتی‌متر خاک شکل بگیرد در حدود ۶۰۰ سال زمان لازم است و با توجه به این موضوع اهمیت خاک فهمیده می‌شود. ولی متأسفانه هر تن خاکی که برای به وجود آمدن آن سال‌ها زمان طی شده است به‌راحتی و به‌دوراز چشم مسئولان ذی‌ربط ازجمله سازمان امور جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و سازمان محیط‌زیست به مبلغ ۳۵ دلار به کشورهای جنوبی ایران فروخته می شود.
سازمان های مسئول این امر هیچکدام مسئولیت مبارزه با قاچاق خاک را بر عهده نمی گیرند و هر یک سازمان دیگر را مسئول می داند. برای نمونه خانم ابتکار معتقد است مسئولیت اصلی مقابله با قاچاق خاک با سازمان منابع طبیعی است اما اگر قاچاق خاک از مناطق حفاظت‌شده سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام گیرد به طور قطع با آن برخورد خواهیم کرد.
خداکرم جلالی رئیس سازمان امور جنگل‌ها، مراتع و امور آبخیزداری و معاون وزیر جهاد کشاورزی نیز در رابطه با قاچاق خاک با اشاره به ممنوعیت صدور هرگونه خاک کشاورزی گفته بود: صادرات خاک کشاورزی، جنگلی و مرتعی ممنوع است و تاکنون از سوی وزارت جهاد کشاورزی هیچ‌گونه مجوزی در این زمینه صادر نشده است.
با توجه به همه موارد بیان‌شده باید از قاچاق خاک جلوگیری به عمل آورد چرا که توسعه این امر می‌تواند خسارت سنگینی به عرصه‌های طبیعی و مراتع وارد کند و زمین را از محیطی کشاورزی به محیط لم‌یزرع وتبدیل کند.
البته گفته‌های قاسم خورشیدی سخنگوی ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز جای تأمل دارد که گفته بود: “در بحث قاچاق خاک از کشور به بررسی تمام استان‌ها به‌ویژه استان‌های مرزی کشور پرداختیم اما با هیچ‌گونه گزارشی طی دو سال گذشته مبنی بر خروج غیرقانونی خاک از کشور برخورد نکردیم”. این در حالی است که بر اساس گزارشی که صداوسیما در سال گذشته پخش کرد روزانه ۱۵۰۰تن خاک از معدن چهار سرخ کرمان به کنگان بوشهر حمل و در آنجا توسط لنج و کشتی بارگیری شده و به کشور امارات انتقال داده می‌شود.
قاچاق از چه مکان هایی انجام می‌شود
خاک ایران در کرمان از معدن چهار سرخ، در استان اردبیل از مناطق باغر و سبلان و در استان بوشهر از جزیره هرمز و احتمالا مکان های دیگری که اطلاعی از آن ها در دسترس نیست قاچاق می‌شود.
در حوزه صادرات خاک، استان بوشهر تنها محدوده‌ای است که در کشورمان ظن صادرات خاک کشاورزی از آن در سال‌های پیش به گوش می‌رسیده است. زیرا استان بوشهر دارای ٣٢٠هزار و ٤٣٥ هکتار اراضی قابل‌کشت است که سطح زیر کشت اراضی کشاورزی ٢٣٤هزار و ٤٨ هکتار، سطح زیر کشت محصولات زراعی ١٨٩هزار و ٤٦٥ هکتار و سطح زیر کشت محصولات باغی نیز ٤٤هزار و ٥٨٣ هکتار است. از سوی دیگر هم هزینه حمل و انتقال خاک از استان‌های جنوبی برای تاجران خاک بالا نیست و امکان صادرات (حتی غیرقانونی) برای آن‌ها وجود دارد.
صادرات خاک بوشهر در شرایطی انجام می شود که اراضی این استان از نوع فقیر محسوب می‌شوند و امکان خاک‌برداری و برداشت خاک در آن، بدون آسیب زدن به آینده کشاورزی این منطقه وجود ندارد. در این حوزه، پیگیری‌های مجلس و کمیسیون کشاورزی نیز در جایگاه خود جالب توجه است. برخی نمایندگان به‌کل از ماجرای صادرات خاک کشاورزی این منطقه به کشورهای عربی بی‌اطلاع هستند اما برخی دیگر تنها می‌گویند، این خبر در حد شایعه بوده و در آخر افرادی که در آن زمان پیگیر این ماجرا بوده‌اند، اکنون دیگر رغبتی به رسانه‌ای شدن آن ماجرا و فتح‌باب دوباره آن ندارند.
چرا عرب‌ها طالب خاک ایران هستند؟
اولین سؤالی که به ذهن می‌رسد این است که مقصد خاک‌های ایرانی کجاست؟ آمارها و نظرهای کارشناسی این نشانی را به ما می‌دهد که کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس ازجمله قطر و امارات، مقصد نهایی خاک‌های ایران است. عرب‌ها حاضر هستند برای دست یافتن به خاک ایران به هر میزان هزینه کنند تا بتوانند این خاک با ارزش را به دست بیاورند. البته به دلیل اینکه خاک کشور به صورت قاچاق منتقل می شود آمار دقیقی در مورد حجم قاچاق خاک صورت گرفته در دسترس نیست. بر اساس اعلام رسمی گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۹۰، معادل ۷۵ هزار تن خاک به ارزش ۵۱۷ میلیون دلار و در سال ۹۱، معادل ۱۴۰ هزار تن خاک به ارزش ۲.۳ میلیون دلار با کد تعرفه ۲۵.۸ خاک با عنوان صادرات غیرنفتی صادرشده است.
همچنین بر اساس گزارش رسمی خانه معدن ایران در سال ۱۳۹۰، حدود ۱۵۰ هزار تن انواع خاک‌های صنعتی ازجمله فلوسپار، کائولن کلوخه و دانه‌بندی، به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادرشده است که به لحاظ اقتصادی اهمیت چندانی ندارد، درحالی‌که خاک فرآوری شده این گروه هم‌اکنون سهم قابل‌توجهی از تجارت دنیا را تشکیل می‌دهد
شیوه‌های خروج خاک از کشور
قاچاق خاک در کشور به دو روش عمده قاچاق می‌شود: روش اول اینکه قاچاق خاک در قالب بسته‌بندی در مبادی غیررسمی توسط لنج از کشور خارج می‌شود. روش دوم که به‌ظاهر قانونی هم جلوه می‌کند در قالب صادرات گل و گیاه است. در این روش قاچاقچیان مسئولان را دور می‌زنند و چندین برابر نیاز گلدان، خاک در آن می‌ریزند و در خارج از کشور گیاه که ارزش و اعتباری ندارد؛ حتی در مواردی به دور انداخته می‌شود و خاک آن در بازار به فروش می‌رسد. اگرچه بر اساس موافقت‌نامه قرنطینه‌ای گیاه که در مجلس به تصویب رسیده است هرگونه جابجایی گل و گیاه به همراه خاک ممنوع شد، اما همچنان صادرات گل و گیاه با خاک انجام می‌شود.
قاچاق خاک پیت!
بیشتر خاک قاچاق کشور از نوع پیت است. پیت ماس طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده این نوع خاک بهترین ماده کاملاً ارگانیک برای جوانه‌زنی ، کشت و نگهداری گیاه (به‌خصوص گیاهان آپارتمانی) است که در سطح حرفه‌ای نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد.
نرخ جهانی خاک نباتی برای هر مترمکعب حدود یک دلار است که وقتی این کالا قاچاق باشد، باقیمت کمتری به دست خریدار می‌رسد، اما پرسود بودن این کالا به فاکتورهای دیگری برمی‌گردد: اینکه این کالا فاسد شدنی نیست، حمل و نقل آسان و بی دردسری دارد، بنابراین وقتی فروش آن به طور گسترده و در حجم سنگین انجام شود، پرسود خواهد شد، از طرف دیگر صادرات خاک کشاورزی معمولاً به صورت خام است که قیمت بسیار کمتری دارد و خریداران با خرید خاک خام و فرآوری آن، این خاک فرآوری شده را با قیمت بسیار بالاتری به بازارهای هدف می‌فروشند.
قاچاق یا صادرات غیرنفتی؟
معضل دیگری که با آن روبرو هستیم خروج خاک های با ارزش ومرغوب کشور تحت عنوان “صادرات غیر نفتی” است. بنتونیت که در گذشته به نام گل سرشوی شناخته می شد و برای شستشو استفاده می شد یکی از مرغوب ترین خاک های موجود در دنیا است که برای احداث سدها و ابنیه های بزرگ صنعتی مورد استفاده واقع می‌شود. خاک بنتونیت به دلیل چسبندگی؛ جذب آب، تورم‌پذیری و نرم بودن کاربردهای زیادی در ریخته‌گری، حفاری چاه‌های نفت، سدسازی و کشاورزی دارد و مهمترین معادن این نوع خاک در خراسان جنوبی واقع شده اند.
اما اینکه این خاک کجا می‌رود حکایت جالبی دارد، عرب‌ها هر کیلو خاک بنتونیت را ۱۰ هزار‌تومان از ما می‌خرند اما همین خاک را پس از فراوری، هر کیلو تا ۷۰۰هزار‌تومان به فروش می‌رسانند. سالانه صدها هزار تن از این خاک مرغوب چه به‌طور رسمی و چه قاچاق به کشور امارات صادر می‌شود.
با توجه به این که خاک منبعی تجدید ناپذیر است لازم است هر چه سریعتر اقدام کنیم و جلوی قاچاق خاکمان به کشورهای همسایه را بگیریم.
