مسیر اقتصاد/ در سلسله گزارش‌های قبل به مسئله گرانی حمل و نقل جاده‌ای و علل آن پرداخته شد. تاکنون دو عامل گرانی عوامل تولید و ناوگان مازاد بر نیاز به عنوان علل گرانی حمل و نقل جاده‌ای معرفی شدند. در این گزارش به نقش پایین بودن بهره‌وری در افزایش هزینه‌های حمل و نقل پرداخته خواهد شد.
بهره‌وری به معنای مقدار کالا یا خدمات تولید شده به نسبت انرژی، کار یا هزینه صرف شده است. این شاخص در بخش حمل و نقل برای هر کدام از عوامل تولید یعنی نیروی انسانی، ناوگان و سوخت تعریف می‌شود و به برآیند آنها با لحاظ نمودن وزن هر کدام، بهره‌وری کل گفته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که وضعیت ایران در بهره‌وری هر سه عامل تولید در بخش حمل و نقل به طور قابل ملاحظه‌ای پایین تر از کشورهای صنعتی است.
درصد سفرهای خالی و پیمایش سالانه نشانگر پایین بودن بهره‌وری ظرفیت ناوگان
بهره‌وری ناوگان به معنای میزان استفاده از ظرفیت یک ناوگان برای جابجایی بار در طول واحد زمان است. شاخص‌های «درصد سفرهای خالی ناوگان» و «پیمایش سالانه ناوگان» مهمترین شاخص‌هایی هستند که وضعیت بهره‌وری ناوگان را نشان می‌دهند.
مطابق ارزیابی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، قریب ۵۰ درصد از سفرهای ناوگان باری در ایران بدون بار است و به ازای هر ۲۲۰ کیلومتر پیمایش ناوگان، تنها ۱۰۰ کیلومتر بار جابجا می‌شود[۱]. این در حالی است که تنها ۲۰ درصد از سفرهای ناوگان باری در اتحادیه اروپا به صورت بدون بار است. بالا بودن درصد سفرهای خالی هزینه‌های عملیاتی ناوگان و همچنین هزینه-فرصت آن را افزایش داده و خود را به صورت افزایش کرایه حمل بار نشان می‌دهد.
شاخص دیگر نشان‌دهنده بهره‌وری ناوگان، پیمایش سالانه[۲] آن است. هر چه پیمایش سالانه ناوگان بالاتر باشد، بهره‌گیری از ناوگان در واحد زمان بیشتر شده و بدین ترتیب بهره‌وری بالاتر خواهد بود. بر اساس سالنامه آماری سازمان راهداری متوسط «پیمایش با بار» ناوگان در سال ۱۴۰۰، برابر ۴۷ هزار کیلومتر بوده است. این در حالی است که در آمریکا و اتحادیه اروپا پیمایش با بار ناوگان سنگین در طول سال به ۱۰۰ هزار کیلومتر می‌رسد[۳].
پایین بودن دو شاخص مزبور خود را به صورت افزایش هزینه‌های عملیاتی حمل بار و همچنین کاهش نرخ بازگشت سرمایه و در نهایت افزایش قیمت کرایه‌ها نشان می‌دهد.
پایین بودن بهره‌وری نیروی انسانی در حمل و نقل جاده‌ای
بهره‌وری نیروی انسانی به معنای میزان کار انجام شده توسط نیروی انسانی است که در بخش حمل و نقل، می‌تواند به صورت میزان بار جابجا شده توسط شخص (به عنوان راننده) تعریف شود. بهره‌وری نیروی انسانی با بهره‌وری ناوگان همبستگی مثبت دارد؛ یعنی به دلیل بهره‌وری کم ناوگان و معطلی نیروی انسانی برای دریافت بار، به طور طبیعی بهره‌وری نیروی انسانی نیز کاهش می‌یابد. لذا می‌توان علل پایین بودن بهره‌وری ناوگان را عینا برای پایین بودن بهره‌وری نیروی انسانی نیز در نظر گرفت.
مضاف بر اینکه پایین بودن میانگین ظرفیت حمل بار ناوگان نیز از دلایل پایین بودن نسبت بار حمل شده به نیروی انسانی به کار گرفته شده و یا به عبارتی بهره‌وری نیروی انسانی است. در حال حاضر ۴۰ درصد از ناوگان باری بین شهری، از نوع متوسط و سبک هستند.
پایین بودن بهره‌وری سوخت در سایه سوخت ارزان
بهره‌وری مصرف سوخت به معنای میزان بار جابجا شده در ازای مصرف یک واحد سوخت است. در اتحادیه اروپا یک کشنده در حالت بهترین عملکرد ۳۰ لیتر سوخت بر ۱۰۰ کیلومتر و در حالت عمومی به طور میانگین ۳۳ لیتر بر ۱۰۰ کیلومتر مصرف می‌کند[۴]. این در حالی است که کشنده‌ها در ایران به طور متوسط ۵۵ لیتر بر هر ۱۰۰ کیلومتر سوخت مصرف می‌کنند.[۵]
همچنین مصرف سالانه سوخت در بخش حمل و نقل جاده‌ای در اتحادیه اروپا ۲۴۴ میلیارد لیتر و در ایران بالغ بر ۸۰ میلیارد لیتر است. اروپایی‌ها در حالی ۳ برابر ایران سوخت مصرف می‌کنند که حجم بار جابجا شده در این منطقه بر اساس شاخص تن-کیلومتر، ۷ برابر ایران است. اتحادیه اروپا ۶ برابر ایران جمعیت دارد و حجم اقتصاد آن نیز ۵ برابر ایران است.
با این حال پایین بودن بهره‌وری مصرف سوخت در ایران تقریبا تاثیری در هزینه‌های حمل و نقل ندارد زیرا قیمت گازوئیل بسیار پایین است تا جایی که به طور متوسط در هر سفر تنها ۱ درصد کرایه مربوط به هزینه سوخت است. بنابراین پایین بودن بهره‌وری ظرفیت ناوگان و نیروی انسانی بیشترین تاثیر را در گرانی حمل و نقل جاده‌ای گذاشته‌اند.
پینوشت:
[۱] حدیث حسابی، گزارش فراتحليل (۱) حمل و نقل جاده‌ای، مرکز پژوهش‌های مجلس،۱۳۹۸
[۲] کل مسافت پیموده شده توسط ناوگان با بار در طول سال
U.S. Department of Transportation, Federal Highway Administration, Highway Statistics 2018, Washington, DC,[۳] 2020, Table VM-1.
[۴] https://theicct.org/publication/comparison-of-fuel-consumption-and-emissions-for-representative-heavy-duty-vehicles-in-europe/
[۵] https://irna.ir/xjm8Tw
انتهای پیام/حمل و نقل
