به گزارش مسیر اقتصاد اقتصاد زیرزمینی درصدی از تولید ناخالص داخلی[۱] کشورها را شامل می‌شود و از نیمه دوم سال ۱۹۷۰ توجه اقتصاددانان را به خود جلب کرده است. علل متعددی برای ایجاد پدیده اقتصاد زیرزمینی کشف شده است. شناخت این علل برای پدیده قاچاق به عنوان جزئی از اقتصاد زیرزمینی، تعیین سهم برای هر یک از آن‌ها و در نهایت برآورد اندازه قاچاق می‌تواند در مبارزه با آن کمک وافری کند. به همین منظور می‌توان از روش میمیک[۲] برای برآورد قاچاق و علل استفاده نمود.
ساختار مدل در روش میمیک
مدل مورد استفاده در روش میمیک از سه بخش شامل علت‌ها، متغیر پنهان قاچاق و شاخص‌ها تشکیل شده است. علت‌ها و شاخص‌ها طبق مبانی نظری اقتصادی تعیین می‌شوند و سپس از سری زمانی داده‌های[۳] آن‌ها در معادلات ساختاری مدل استفاده می‌شود. ارتباط این سه بخش را می‌توان به صورت شکل زیر نشان داد.
مطابق با نمودار بالا بخش اول که علل پدیدآورنده قاچاق می‌تواند شامل متغیرهای درآمد سرانه، تورم، تحصیلات، نرخ مبادلات غیررسمی، نرخ مبادلات رسمی، بیکاری، بار مالیاتی، حجم دولت و باز بودن اقتصاد باشد. در استفاده از سری زمانی متغیرهای فوق مطلوب است که از نرخ رشد این متغیرها بهره گرفته شود. همچنین می‌توان از نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی و یا نسبت صادرات و واردات به تولید ناخالص داخلی برای متغیر باز بودن اقتصاد استفاده کرد.
بخش دوم متغیر هدف یا نامشهود یعنی قاچاق است. منظور از نامشهود در اینجا به این معنا است که سری زمانی مقادیر این متغیر در حساب‌های ملی یا آماری به صورت مستقیم اندازه‌گیری نمی‌شود و لازم است با شناخت علل و تعریف شاخص‌های متعدد تا حد امکان مقادیر قاچاق واقعی را برآورد کرد.
بخش سوم نیز شاخص‌های قاچاق است و می‌تواند شامل تقاضای پول نقد و مصرف انرژی باشد. در این بخش نیز مطلوب است تا از نرخ رشد سری زمانی متغیرها استفاده شود. به طور مثال بهتر است به جای نرخ مصرف نهایی انرژی از نرخ رشد مصرف انرژی استفاده شود.
تخمین مدل و تجزیه و برآورد قاچاق در روش میمیک
معادله ساختاری مدل مطابق با علل و شاخص‌های مذکور نوشته شده و با استفاده از نرم‌افزار LISAREL و روش حداکثر درستنمایی یا MLE تخمین زده می‌شود. در این تحقیق که با هدف برآورد مقدار مطلق و نسبی قاچاق در اقتصاد زیرزمینی ایران طی دوره ۱۹۷۴ تا ۲۰۱۱ انجام شده است بیش از ۱۰۰ مدل مورد آزمون قرار گرفته است. در نهایت مدلی مورد پذیرش قرار گرفته است که با مبانی نظری اقتصادی سازگار بوده و از طریق آزمون‌های منتخب معناداری ضرایب آن تایید شود. معادله ساختاری مذکور و ضرایب آن به صورت زیر تخمین زده شده است.
Smuggling = 0.492Inflation + 0.511Analphabet + 5.22Open Economic + 0.56Government
Rate of Money demand = 1.00 Smuggling
Energy = 0.06 Smuggling
در مدل فوق متغیر Smuggling مربوط به قاچاق، Inflation مربوط به تورم، Analphabet مربوط به بی‌سوادی، Open Economic مربوط به باز بودن اقتصاد و Government مربوط به اندازه دولت، Rate of Money Demand مربوط به نرخ تقاضای پول و Energy مربوط به مصرف انرژی است. ضرایب این مدل مثبت بوده و نشان دهنده تاثیر مثبت این متغیرها بر قاچاق است. باتوجه به اینکه ضریب تعیین معادله ۰.۸۱ است این مدل ۸۱ درصد از تغییرات قاچاق را نشان می‌دهد.[۴] همچنین آزمون t-statistics متغیرهای مذکور را معنادار می‌داند. آزمون‌های برازش از قبیل Chi-square/DF، RMSEA، NFI، NNFI، CFI و GFI نیز این مدل را قابل قبول نشان می‌دهند.
حجم قاچاق در اقتصاد ایران ۲۱ درصد برآورد می‌شود
طبق نتایج این مدل اندازه متوسط قاچاق یا اقتصاد زیرزمینی در ایران معادل با ۲۱ درصد از تولید ناخالص داخلی باتوجه به قیمت‌های ثابت سال ۱۹۹۷ است. ارزش مطلق قاچاق یا اقتصاد زیرزمینی طی ۳۸ سال از ۱۹۷۴ تا ۲۰۱۰ روندی صعودی داشته است. کمترین میزان قاچاق یا اقتصاد زیرزمینی در سال ۱۹۸۲ به ۱۵.۹۵ درصد از تولید ناخالص داخلی رسید. اندازه قاچاق یا اقتصاد زیرزمینی در سال ۲۰۱۰ به بالاترین میزان خود یعنی ۱۴۷۸۳۲ میلیارد ریال رسید. به طور متوسط حدود ۲۱ درصد از تولید ناخالص داخلی مربوط به قاچاق یا اقتصاد پنهان است و عوامل اصلی اقتصاد زیرزمینی در ایران باز بودن اقتصاد، تورم، سطح تحصیلات و اندازه دولت است.
کاربرد روش میمیک در برآورد قاچاق
معادلات ساختاری در روش میمیک وابستگی شدیدی به مبانی نظری دارد. بنابراین انتخاب متغیرها به عنوان علت و شاخص تاثیر زیادی در نتایج خواهد گذاشت و هرگونه شناخت ناقص منجر به ناکارآمدی مدل می‌شود. همچنین ماهیت برآوردی بودن روش میمیک و استفاده از روش‌های تخمینی مانند روش حداکثر درستنمایی، برآوردی بودن نتایج را نیز تصدیق می‌کند. در صورت اتقان مبانی نظری اقتصادی می‌توان از روش میمک برای برازش علل و تعیین سهم هر یک در قاچاق یا اقتصاد زیرزمینی و همچنین برآورد مقدار مطلق آن استفاده کرد.
منابع:
کتاب اقتصاد سنجی مقدماتی، دکتر علی سوری، جلد۱
پینوشت:
[۱] GDP: Gross Domestic Product
[۲] MIMIC: Multiple Indicators and Multiple Causes
[۳] Time Series Data
[۴] کتاب اقتصاد سنجی، دکتر علی سوری، جلد۱، صفحه ۷۲
انتهای پیام/ تولید
