مسیر اقتصاد/ کشور ایران در اغلب کالاها به جز صنایع محدودی همچون پتروشیمی، تولید صادرات محور ندارد. بر اساس آمار گمرک در سال ۱۳۹۹ ارزش هر تن کالای صادراتی ایران یک چهارم ارزش هر تن کالای وارداتی کشور است و بخش کشاورزی شامل انواع میوه، سبزی و صیفی‌جات، در حدود ۲۰ درصد از صادرات کشور را در بر گرفته است. گزاره فوق نشان می‌دهد که حجم قابل توجهی از صادرات کشور، مبتنی بر صادرات مواد خام و با ارزش افزوده اندک توسعه یافته است.
توسعه بیشتر صادرات با الگوی فعلی، به معنای هزینه کردن سرمایه‌های ملی برای کسب منافع کوتاه‌مدت است که نیازمند بازنگری است. در مقابل، استفاده از ظرفیت تولید مشترک با کشورهای منطقه در دو قالب «جذب سرمایه مستقیم» و «تخصصی‌سازی عمودی»، پیشنهادی در راستای تغییر الگوی تولید کالای صادراتی است.
ارتقای ارزش محصولات صادراتی؛ نیازمند سرمایه‌گذاری مشترک
روی آوردن به تولیدات تخصصی و دارای سطح بالای فناوری به منظور صادرات، نیازمند سرمایه است. این نیاز به سرمایه‌گذاری تنها به سبب تأمین مالی پروژه‌های تولیدی نیست، بلکه هدف مهم‌تر، دستیابی به دانش فنی پیشرفته و ابزارهای روزآمدی است که در صورت انتخاب مناسب شرکت‌های سرمایه‌گذار، توسط آنها برآورده می‌شود.
هرچند سرمایه‌های داخلی می‌تواند منبع مطمئنی برای تأمین مالی پروژه‌های تولیدی باشد، اما برای تخصصی سازیِ تولید و دست یافتن به حلقه‌های بالاتر زنجیره ارزش محصولات، نمی‌توان از سرمایه‌گذاری مشترک چشم‌پوشی کرد. بالا بردن ارزش کالای صادراتی، نیازمند جذب فناوری طی یک دوران گذار و بومی‌سازی تدریجی آن است.
یکی از مهم‌ترین الگوها برای این منظور، استفاده از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) است که در واقع به صورت ورود کالاهای سرمایه‌ای، ماشین آلات صنعتی و برنامه‌های مدیریت تولید در قالب تولید مشترک انجام می‌شود. در بسیاری از كشورهای جنوب شرقی آسیا نظیر مالزی، سنگاپور و تایلند، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی روش عمده انتقال تكنولوژی و مهارت‌های فنی و مدیریت به این كشورها بوده است[۱]. البته باید توجه داشت که سرمایه گذاری خارجی گونه های متفاوتی دارد و این اقدام نباید از طریق واگذاری پروژه ها و بدون مشارکت طرف داخلی باشد، چرا که تجربه نشان داده در چنین فرآیندی، انتقال و بهره گیری از فناوری های نو ممکن نیست.
هدفمندسازی تولید فناورانه؛ نیازمند مشارکت فرامرزی
از سوی دیگر به دلیل محدودیت منابع، تمرکز همزمان کشور در همه زمینه‌های صنعتی مقدور نیست. برنامه‌ریزان آینده تولید و صادرات ناگزیر باید صنعت را به کسب تخصص در زمینه‌های خاصی رهنمون کنند و توان تولید کشور را بر همان بخش متمرکز سازند.
تولید یک کالای دارای سطح بالای فناوری نیز در ضمن خود، نیازمند تخصص در صنایع متعدد است. در واقع نباید تصور کرد تولید در صنعتی مانند خودرو به‌وسیله یک شرکت واحد انجام می‌شود؛ چرا که خودروسازی یک شبکه گسترده فناوری شامل صنایع فلزی، موتور، الکترونیک و… است.
بنابراین در این شرایط که کشور ما -به طور مثال- در زمینه‌هایی از صنعت خودرو به پیشرفت رسیده و در زمینه‌های دیگر چندان قوی نیست، برای رسیدن به تولید بهینه، نیاز به استفاده از الگوی «تخصصی‌سازی عمودی[۲]» به عنوان یک سیاست بین دو دولت برای مشارکت فرامرزی در فرایند تولید است.
تجربه ترکیه در تخصصی‌سازی عمودی خودرو
مفهوم تخصصی‌سازی عمودی را می‌توان در قالب تجربه دو کشور ترکیه و آلمان در تولید خودرو توصیف نمود. صنعت خودرو در کشور ترکیه، با تمرکز بر مراحل خاصی از تولید شکل گرفته است که در تعامل با صنعت خودرو آلمان، به یک زنجیره کامل تبدیل می‌شود. ترکیه با واردات قطعات خودرو از آلمان و افزودن قطعات ساخت ترکیه به آن، نهایتا خودرو مونتاژ شده را در بازار داخلی و همچنین بازار کشور آلمان به فروش می‌گذارد. این سیاست‌گذاری تولیدی که یک محصول نهایی در دو کشور تکمیل و نهایتا به بازارهای یکدیگر یا بازار کشور ثالث صادر می‌شود، تخصصی‌سازی عمودی نام دارد.
بر اساس آمار بیشترین سهم صادرات ترکیه به آلمان را وسایل نقلیه نهایی شده (۱.۰۵ میلیارد دلار) تشکیل می‌دهد. همزمان دومین سهم واردات ترکیه از آلمان را نیز قطعات وسایل نقلیه (۱.۰۶ میلیارد دلار) تشکیل می‌دهد. در نمودار زیر آمار تجارت این دو دسته کالا در سال ۲۰۱۹ بین آلمان و ترکیه دیده می‌شود:
-
- زنجیره تولید متقابل خودرو در ترکیه و آلمان
بر اساس نمودار فوق، حجم صادرات قطعات و خودرو نهایی بین ترکیه و آلمان برابر است. به این معنا که در یک وابستگی متقابل، برخی قطعات از آلمان به ترکیه می‌آید و خودرو نهایی مجددا به آلمان صادر می‌شود و همین چرخه درباره برخی دیگر از قطعات که ترکیه در تولید آنها موفق عمل کرده بصورت عکس در آلمان رخ می‌دهد. در این تجربه، وابستگی متقابل صنعت خودرو آلمان و ترکیه همزمان با تخصصی‌سازی عمودی رخ داده است.
تجربه ترکیه در سرمایه‌گذاری متقابل
همچنین نمودار زیر حجم سرمایه خارجی موجود[۳] در صنعت خودرو ترکیه را طی سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۳ نشان می‌دهد:
-
- حجم سرمایه FDI موجود در صنعت خودرو ترکیه
ترکیه در الگوی سرمایه‌گذاری نیز، مسیر مشابهی با تخصصی‌سازی متقابل در پیش گرفته است. به این صورت که کشورهایی که بیشترین سهم سرمایه‌گذاری را در ترکیه دارند (همچون آلمان، هلند و قطر) همان کشورهایی هستند که ترکیه متقابلا بیشترین سرمایه‌گذاری را در آنها انجام داده است.
همراه شدن الگوی تخصصی‌سازی عمودی و سرمایه‌گذاری متقابل خارجی باعث شده تا صنعت خودروسازی ترکیه که در ابتدای تأسیس در دهه ۶۰ میلادی صرفاً مونتاژ کار بود، اکنون در رتبه ۱۴ تعداد صادرات خودروهای سواری و رتبه ۹ صادرات قطعات خودرو در جهان قرار بگیرد. [۴]
البته استفاده از این الگو در کشور ملاحظاتی دارد. از جمله این ملاحظات باید به شرایط تحریمی و در کل فشار کشورهای متخاصم به ایران اشاره کرد. فشارهایی که باعث شده است در بعضی همکاری‌های مشابه از جمله مشارکت با رنو و پژو فرانسه، این مهم محقق نگردد. لذا این الگوی همکاری برای ایران در همکاری با کشورهای منطقه و همسو معنی پیدا میکند.
راهبرد تکمیل زنجیره ارزش منطقه‌ای برای تولید کالای صادرات محور
یک پاسخ به این پرسش که «چرا تولید کشور صادرات محور نیست» آن است که تکمیل زنجیره ارزش با سرمایه داخلی و در داخل مرزها آسان‌تر انجام می‌شود. پیچیدگی فرایندهای فرامرزی موجب شده تا کشور به سمت صادرات کالاهای با سطح فناوری پایین حرکت کند که این موضوع در سال‌های اخیر نمود بیشتری نیز به خود گرفته و سهم صادرات فناورانه کاهش یافته است.
همانطور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، سهم محصولات با فناوری بالا از صادرات صنایع کارخانه‌ای کشور از ۲.۹ درصد در سال ۸۸، با کاهش یک درصدی به ۱.۹ درصد در سال ۹۵ رسیده است:
یکی از مهم‌ترین روش‌های انتقال تکنولوژی به منظور بالا بردن ارزش صادرات، استفاده از سرمایه‌گذاری مشترک با کشورهای همسو است که برای این منظور، روی آوردن به راهبرد مشارکت در تولید ضروری خواهد بود.
روش دیگر، استفاده از ظرفیت کشورهای توانمند منطقه برای تکمیل نقاط ضعف زنجیره تولید کالای داخلی، در کنار تلاش برای افزایش سهم تولید داخلی در صنایع منتخب است. همراهی این دو الگو می‌تواند برگ برنده‌ای در صادراتی کردن تولید با ارزش بالا باشد و رفع موانع این راهبرد، باید در دستور کار دولت جدید قرار گیرد.
پینوشت:
[۱] گزارش OECD درباره بررسی سیاستهای سرمایه‌گذاری
[۲] Vertical specialization (VS)
[۳] آمار OECD تحت عنوان FDI Position by motor vehicles industry
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
