مسیر اقتصاد/ یکی از مولفه های اساسی به منظور توسعه و پیشرفت صنایع، ساختار حکمرانی آنها می باشد؛ از این رو ساختار حکمرانی در صنعت برق ، به دلیل ماهیت استراتژیک توسعه و پیشرفت این صنعت برای کشورها، اهمیت دو چندانی دارد. بررسی تاریخچه ساختار حکمرانی صنعت برق در ایران نشان می دهد که این ساختار در طول سال های متمادی تغییرات فراوانی را تجربه کرده است و هر کدام از این تغییرات، نتایج مهمی را به همراه داشته است. اطلاع از سیر این تغییرات، تجربه ی گرانبها و دانشِ ارزشمندی است که می توان از آن به منظور هرچه بهتر کردن شرایط صنعت برق بهره جست.
سیر تاریخی صنعت برق نشان می دهد که این صنعت در ابتدا کاملا خصوصی بوده است، اما به تدریج بخش خصوصی از این صنعت خارج شده و اداره صنعت برق به صورت کامل در انحصار دولت قرار گرفته است. در دوره اخیر اما بازگشت به تصدی گری بخش خصوصی با قید تنظیم گری و نظارت دولت، اقبال بیشتری را معطوف به خود کرده است. در ادامه ویژگی های حمکرانی صنعت برق در ایران، طی ادوار گذشته مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دوره اول: فعالیت بخش خصوصی (سال هاي ۱۳۱۵-۱۲۸۴)
در سال ۱۲۶۴ ناصرالدین شاه توسط آقاي حاج محمد حسن امین الضرب(تاجراصفهانی) یک مولد برق از نوع گرام به قدرت ۳ کیلووات را بمنظور روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی براي نخستین بار وارد ایران کرد. سوخت این مولد گاز حاصل از زغال سنگ بود.
در سال ۱۲۷۹ به دستور مظفرالدین شاه یک دستگاه مولد برق با قدرت ۱۲ اسب بخار توسط آقاي حاج محمد باقر میلانی معروف به رضایف خریداري شد. این مولد در سال ۱۲۸۱ نصب و از آن براي تامین روشنایی حرم حضرت رضا (علیه السلام) استفاده گردید. ۳ سال بعد مولد دیگري با قدرت ۲۵ اسب بخار توسط امیر رضوي خریداري و در کنار مولد اول نصب گردید.
در سال ۱۲۸۳ امتیاز کارخانه چراغ برق، بخاري و آجرپزي به حاج حسین امین الضرب داده شد. در این دوره رقابت شدیدی بین مردم، برای استفاده از برق شکل گرفت. تا جایی که مردم بیماری سل و ارتباط آن با دود چراغ‌های نفتی و روغن‌سوز را بهانه‌ای برای بردن برق به خانه‌های خود قرار می‌دادند.
مصارف اولیه برق تنها به چند ساعت از شب محدود می‌شد. مولدهای اولیه نیز با هیزم، زغال‌سنگ و چوب کار می‌کردند ولی بعدها جای خود را به مولدهای دیزلی دادند. به دنبال وارد شدن برق به ایران و جا افتادن این صنعت بین مردم، در سال ۱۲۸۴، اداره‌ای در شهرداری تهران به نام «اداره روشنایی معابر» تأسیس شد. این اداره بعدها به «بنگاه برق» تغییرنام داد ولی همچنان زیرنظر شهرداری بود. به این ترتیب اولین موسسه اي که بمنظور فروش برق اقدام به تولید برق نمود، پا به عرصه وجود نهاد.
از سال ۱۳۰۰ به بعد، با آگاهی و علاقه مند شدن بخش خصوصی به مزایاي برق، رفته رفته در شهرهاي بزرگ و کوچک ایران، تاسیساتی براي تولید وتوزیع برق ایجاد شد.
صنعت برق در سی سال اول کار خود تقریبا با سرمایه و مدیریت بخش خصوصی ایجاد و اداره می شد. فعالیت این گونه موسسات تحت نظارت و نرخ گذاري شهرداریها و وزارت کشور(بلدیه و امور داخله) بود.
مشخصات عمده صنعت برق در دوره اول:
- یکنواخت نبودن مشخصات برق تحویلی از لحاظ فرکانس و ولتاژ
- تولیدهاي پراکنده و کوچک خصوصـی و توزیـع آن در محـدوده هـاي کوچک
- نداشتن بهاي واحد برق، بالا بودن بهاي برق بدلیل تعداد کم مشـترك و توزیع آن در محدوده هاي کوچک
- محدودیت استفاده از برق براي تامین روشنایی معابر و منـازل فقـط در شب
دوره دوم: فعالیت موازي بخش هاي خصوصی و عمومی (سالهاي ۱۳۴۰-۱۳۱۵)
از اواسط دهه دوم قرن حاضر(۱۳۱۵) به تدریج موسسات عمومی و شهرداری ها نیز در کنار موسسات خصوصی آغاز به احداث تاسیسات تولید و فروش برق نمودند.
در ۲۵ مهرماه ۱۳۱۵ با تصویب اساسنامه موسسه برق شهرداري تهران، اداره روشنایی شهرداري به موسسه برق تهران تبدیل شد و به عنوان یک موسسه مستقل، زیر نظر شهرداري به انجام وظایف محوله از جمله مطالعه در تعرفه نرخ برق و نظارت در اجراي آن، تصویب قراردادهاي مخصوص فروش برق با موسسات و کارخانه ها و … پرداخت.
با آغاز جنگ جهانی دوم و بروز بحران هاي اقتصادي ناشی از آن، رشد فعالیت بخش عمومی نسبت به بخش خصوصی کاهش یافت.
تا سال ۱۳۳۸ نیز با بهره برداري از واحدهاي نیروگاهی سد امیرکبیر و سد دز عملا سهم موسسات خصوصی پراکنده در تولید برق به پایین ترین حد خود تا آن زمان رسید.
مشخصات عمده صنعت برق در دوره دوم:
- ارائه سرویس مناسبتر توسط موسسات عام المنفعه،
- بهبود وضعیت ولتاژ و فرکانس
- ایجاد شبکه با ولتاژ بالاتر از ولتاژ ضعیف
- ایجاد نیروگاههاي با ظرفیت بالا ودر نتیجه با قیمت تمام شده پایین تر از تولیدات پراکنده
- افزایش تعداد مشترکین و تبدیل شدن برق از یک کالاي تجملی به یکی از نیازهاي مردم
- شبانه روزي شدن تولید و مصرف برق
دوره سوم: تمرکزگرایی و فعالیت مطلق بخش عمومی و دولتی (سال های ۱۳۴۱-۱۳۶۵)
تا سال ۱۳۴۱ براي مدیریت برق کشور، سازمان واحدي وجود نداشت و تصمیمات کلان از طریق وزارت کشور در سازمان برنامه و بودجه به شهرداریها و موسسات خصوصی یا دولتی متولی برق در شهرستانها ابلاغ و اعمال می شد.
قانون تاسیس سازمان برق ایران در دیماه ۱۳۴۱ تصویب شد که وظیفه آن اجراي سیاستها و هدفهاي برنامه سوم عمرانی کشور و اعمال مدیریت بر برنامه ریزي و اجراي طرحهاي تولید و ایجاد شرکتهاي برق منطقه اي از طریق ادغام موسسه هاي برق موجود و هدایت سرمایه گذاریها در بخش برق بود. قانون تاسیس وزارت آب و برق نیز در تاریخ ۱۶/۰۱/۱۳۴۳ به دولت ابلاغ شد.
توسعه تاسیسات برق بخش عمومی و ظرفیت مازاد تولید، ایجاد خطوط فشار قوي و رواج فضاي دولت سالاري، سرویس نامناسب و گران بخش خصوصی سبب شد تا در تیر ماه ۱۳۴۴ قانون توسعه موسسات برق غیر دولتی به تصویب مجلسین شوراي ملی و سنا برسد.
به موجب این قانون مدت ۳ ماه به موسسات برق غیردولتی فرصت داده شد تا آمادگی خود را براي پذیرش شرایطی که در مورد تولید، توزیع، سرمایه، نرخ و… در این قانون پیشبینی شده است، اعلام نمایند و در غیر اینصورت وزارت آب و برق از ادامه فعالیت آنها جلوگیري می کرد.
با تصویب قانون سازمان برق ایران و قانون تاسیس وزارت آب و برق و ایجـاد شرکتهاي برق منطقه اي، فعالیت بخش خصوصی در صنعت بـرق متوقـف و در فعالیت انحصاري دولت ادغام گردید.
از آنجا که شرایط اعلام شده در این قانون با توان مالی موسسات برق خصوصی انطباق نداشت و سود کافی را نیز در بر نداشت، موجبات دولتی شدن صنعت برق فراهم گردید و در سال ۱۳۴۴ تمام موسسات برق در اختیار وزارت آب و برق قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۸ شرکت تولید و انتقال نیروي برق ایران(توانیر) براي اجراي طرحهاي کلان برق در بخشهاي تولید و انتقال و بهره برداري صحیح از نیروگاهها، ایستگاههاي فشار قوي و خطوط انتقال نیروي ۴۰۰ و ۲۳۰ کیلوولتی تاسیس و آغاز به کار کرد. به موجب لایحه قانونی مصوب ۲۸/۰۱/۱۳۵۳ مجالس شوراي ملی و سنا که برنامه ریزي جامع فعالیت هاي انرژي کشور را به وزارت آب و برق داد، نام وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر کرد.
در سال ۱۳۴۶ قانون سازمان برق ایران از تصویب مجلسین وقت گذشت و بر اساس ماده ۲ آن به وزارت آب و برق اجازه داده شد کشور را از نظر تامین برق، بدون الزام به پیروي از تقسیمات کشوري به مناطقی تقسیم و به تدریج نسبت به تاسیس شرکتهاي برق منطقه اي اقدام کند.
با تاسیس شرکت توانیر با اتصال شبکه برق استانهاي مختلف و ایجاد نیروگاههاي با ظرفیت بالا، صنعت برق به وضعیت تمرکز کامل در سرمایه گذاري و اداره و تصدي خـود رسید.
مشخصات عمده صنعت برق در دوره سوم:
- سعی در ایجاد تاسیسات با استاندارد بالا و تامین برق با کیفیت مطلوب از نظر ولتاژ و فرکانس
- ایجاد نیروگاههاي با ظرفیت بالا و توسعه سریع خطوط انتقال با ولتاژ تا سطح ۴۰۰ کیلو ولت
- تبدیل برق به سرویس انحصاري دولتی که دولت متعهد به تامین آن با قیمتی کمتر از هزینه تمام شده بود.
- آغاز کسري منابع مالی صنعت برق و شروع خاموشیهاي ادواري ناشی از کمبود منابع مالی لازم براي توسعه تولید به اقتضاي توسعه مصرف
- ایجاد برخی صنایع جهت تولید بعضی از تجهیزات برقی
- تمرکز بسیار زیاد در صنعت برق
- تبدیل تعرفه هاي برق از حالت تعرفه هاي نزولی(تشویقی) به تصاعدي دراواخر دوره
دوره چهارم: گرایش به عدم تمرکز، اصلاح ساختار تشکیلاتی و گرایش به جلب مشارکت بخش خصوصی (سالهاي بعد از ۱۳۶۵)
از اواسط دهه شصت، گرایش به عدم تمرکز و کاهش وظایف تصدي در صنعت برق آغاز شد. در قدم اول بعضی از تاسیسات و بسیاري از وظایفی که قبلابه صورت متمرکز در توانیر انجام می گرفت به شرکتهاي برق منطقه اي محول شد؛ در قدم بعدي بسیاري از وظایف تصدي مانند بهره برداري نیروگاهها و توزیع از شرکتهاي برق منطقه اي به شرکتهاي غیر دولتی واگذار گردید.
مشخصات عمده دوره چهارم:
- مطرح شدن برق بعنوان کالاي عمومی فراگیر با پوشش بیش از ۹۰ درصد جمعیت کشور
- تکمیل شبکه بهم پیوسته کل کشور
- گرایش به خود اتکایی مالی صنعت برق و اصلاح تعرفه هاي برق
- اخذ هزینه نهایی در بلندمدت از مصرف کننده
- اقدام به فضاسازي مجدد براي فعال شدن بخش خصوصی در قسمت توسعه
- اقدام به اتصال شبکه هاي برق به کشورهاي همسایه
انتهای پیام/ نفت و انرژی
