مسیر اقتصاد/ در ادبیات اقتصاد اسلامی، دیدگاه های مختلفی درباره خلق پول بانک‌های تجاری وجود دارد؛ به طوری که بعضی از اندیشمندان اسلامی با خلق پول بانک‌ها مخالف بوده و عده دیگری از آنها با این پدیده موافق هستند.
به منظور ارائه یک قضاوت ارزشی قابل دفاع درباره خلق پول بانک ها از دیدگاه اقتصاد اسلامی، ابتدا باید مهمترین اصول و شاخص های هنجاری برگرفته از چارچوب ارزشی دین اسلام را بیان کرد و سپس فهمی منطبق با واقع از رویه کنونی خلق پول در نسبت با آن عرضه کرد.
در بین معیارها و اصول برگرفته از دین اسلام، دو شاخص «عدالت» و «مولد بودن» را می توان از مهم ترین شاخص های اقتصادی دانست.
در گزارش قبل، خلق پول بانک های تجاری از نظر معیار عدالت مورد ارزیابی قرار گرفت. در این گزارش، خلق پول بانک ها از نظر معیار مولد بودن مورد ارزیابی قرار گرفته و در پایان، یک قضاوت کلی و نهایی درباره رویه خلق پول بانکی بر اساس دو شاخص عدالت و مولدیت ارائه خواهد شد.
«مولد بودن» یکی از مهم ترین شاخص های اقتصادی اسلام
بررسی منابع دین مبین اسلام نشان می دهد که «عمران» از جمله معیارهای مطلوب دینی است. تشویق و تحریک به کار و تولید در منابع دینی و وجود مفهوم «استعمار الارض» که بر اساس آن، وظیفه آبادی زمین بر عهده انسان نهاده شده، گویای آن است که اقتصاد اسلامی اقتصادی است که در آن، از ظرفیت های بالقوه و منابع طبیعی و انسانی برای خلق ارزش و تولید ثروت استفاده می شود.
با این توضیح می توان «مولد بودن» را یکی از مهم ترین معیارهای ارزشی برگرفته از دین اسلام در قضاوت ارزشی درباره رویه های حاکم بر نظام پولی دانست.
پول «پیش‌نیاز نهادی» رشد و رونق اقتصادی
بررسی استدلالات طرفداران خلق پول بانک‌ها، نقش بالقوه مثبت پول و اعتبار را در تحولات توسعه ای، نوآوری ها و پویایی های اقتصادی تایید می کند. واقعیت آن است که دیدگاه بدبینانه یا خنثای مخالفان نسبت به پول و اعتبار و پافشاری صرف بر آثار تورمی خلق پول، گویای عدم وقوف به قابلیت های نهاد پول و اعتبار است.
برای تبیین این مطلب باید گفت که تحقق تولید و امکان توسعه آن به عنوان شرط لازم برای کاهش فقر و افزایش برخورداری، نیازمند دو دسته از عوامل یا پیش نیازها است که می توان از آنها با عنوان «پیش نیازهای نهاده ای» و «پیش نیازهای نهادی» یاد کرد.
تحلیل ساده بینانه از تولید و رشد اقتصادی، این دستاورد را صرفا به مقدمات نهاده ای ارجاع می دهد و رشد و توسعه را محصول رشد نیروی کار، ماشین آلات، منابع طبیعی و سایر نهاده‌های تولید می داند. اما واقعیت آن است که نهاده های تولید در مقایسه با مقدمات نهادی از اهمیت و جایگاه پایین تری برخوردارند و عامل اصلی در پیشرفت و توسعه را باید پیشرفت در مقدمات نهادی دانست.
در واقع، پیش نیازهای نهاده ای که عمدتا ناظر به منابع طبیعی و انسانی هستند، در سطوح بالای پیشرفت و رشد اقتصادی، عامل محدودکننده محسوب می شوند و نه در سطوح ابتدایی و میانی آن؛ حال آنکه الزامات نهادی همواره برای تحقق رشد اقتصادی ضرورت دارند.
«اعتبار» ابزار کارآفرینان برای به کارگیری منابع تولید
مقدمات نهادی حوزه ای وسیع از موضوعات را در بر می گیرد که یکی از آنها «اعتبار» است. اعتبار ابزاری است که فعال اقتصادی یا کارآفرین با داشتن آن می تواند منابع (نهاده های) بیکار را اکتساب کرده و آنها را در جهت انجام تولید به کار گیرد. با این توضیح، محدود کردن خلق اعتبار، توانایی و قابلیت اقتصاد را برای انعطاف در برابر تغییرات رو به جلو کاهش داده و در دنیای امروز تلاشی بی حاصل به نظر می رسد.
بنابراین برای قضاوت ارزشی درباره مولدیت خلق پول بانکی می توان گفت که خلق اعتبار به مثابه یک قابلیت نهادی، ظرفیتی برای عرضه منعطف اعتبار و ایجاد امکان اکتساب نهاده های بیکار تولید برای کارآفرینان است و از این حیث، بر نشر پول به وسیله دولت که متوقف بر طی مراحل پیچیده و بوروکراتیک است، مزیت دارد.
خلق پول در بانکداری اسلامی با چه شرایطی جایز است؟
قضاوت کلی و نهایی درباره رویه خلق پول بانکی این است که خلق پول به شیوه متعارف، به دلیل داشتن سوگیری های منفی توزیعی و اتکای به امتیازات ویژه، از دیدگاه معیار عدالت، رویه ای غیر قابل قبول و ناسازگار با ارزش های اقتصادی دین است. اما از نظر معیار مولدیت، خلق پول به صورت بالقوه، ابزاری کارآمد تلقی می شود؛ که فعلیت یافتن آن به طور خودکار حاصل نشده و نیازمند قاعده گذاری به وسیله حاکمیت با هدف هدایت انگیزه های نفع طلبانه بانک های تجاری و جهت دهی آنها به سوی اولویت های مطلوب اجتماعی است.
با این قضاوت، جواز خلق پول در بانکداری اسلامی منوط به تمهید سازوکارهایی از قبیل مالیات ستانی بابت گرفتن سهم جامعه (دولت) در امکان پذیری خلق پول، همگرا ساختن مقصد تخصیص اعتبارات با اولویت های اجتماعی و قائل شدن وزنی معنی دار برای خلق پول به وسیله دولت برای کاهش آثار منفی خلق پول بانک بر توزیع درآمد است.
منبع:
مقاله ارزیابی توجیه پذیری خلق پول به وسیله سیستم بانکی در نظام بانکداری اسلامی؛ حسن سبحانی و حسین درودیان
انتهای پیام/ نظام مالی
