به گزارش مسیر اقتصاد حوضه آبخیز را نمی توان تنها به عنوان یک واحد هیدرولوژیکی محسوب کرد، بلکه آن نهادی اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی است که نقش مهمی در تامین امنیت غذایی، امنیت اجتماعی و اقتصادی دارد و خدماتی بی بدیل را برای زندگی مردم روستایی فراهم می کند.
معیارهای انتخاب وسعت حوضه آبخیز به اهداف توسعه و شیب زمین بستگی دارد که معمولا این حوضه های بزرگ را می توان مناطقی در دره های کوهستانی، جنگل ها و یا ماتع درجه یک مشاهده کرد، در مناطق پست و یا در مناطق تحت پوشش کشاورزی نیز اندازه حوضه های آبخیز معمولا کوچک است.
تامین آب شرب و توسعه کشاورزی؛ دو هدف اصلی برنامه های آبخیزداری در جهان
کشاورزی دیم در این حوضه های آبخیز به تنهایی ۵۸ درصد سبد غذایی را تامین کرده و ۸۰ درصد از زمین های کشاورزی را به خود اختصاص داده است.
بنابراین، برنامه توسعه آبخیزداری به عنوان ابزاری برای کمک به حل مشکلات مردم پیرامون این حوضه ها در نظر گرفته شده و به عنوان موتور بالقوه برای رشد و توسعه کشاورزی در مناطقی که مستعد بارندگی هستند، شناخته شده است.
مدیریت منابع طبیعی در حوضه های آبخیز سبب تامین آب شرب، افزایش تولید مواد غذایی، بهبود معیشت و حفاظت از محیط زیست می شود. به همین دلیل بسیاری از کشورهای جهان برای مقابله با کم آبی و تامین امنیت غذایی از طریق توسعه کشاورزی به آبخیزداری توجهی وافری کرده اند که از آن جمله می توان به هندوستان اشاره کرد.
برنامه های اولیه هند به منظور توسعه عملیات آبخیزداری
در دهه ۱۹۷۰ حدود ۶۰ درصد از کل زمین های زراعی هندوستان (۱۴۲ میلیون هکتار) بسیار کم بهره بودند که نتایجی از جمله درآمد و اشتغالزایی بسیار کم و فقر بالایی را برای مردم محلی به ارمغان آورده بود. به همین دلیل مسئولین این کشور برای حل مشکلات توسعه پروژه های آبخیزداری را به عنوان هدف مدنظر قرار دادند.
آنها در ابتدا با ۴ برنامه ویژه توسعه کلی حوضه های آبخیز را جهت تامین منابع آب شرب و کشاورزی مردم محلی، حفاظت از خاک در مقابل فرسایش را دنبال کردند که عمده آنها در اواسط دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۹۰ میلادی با رویکرد مشارکتی و آموزش افراد محلی صورت گرفت.
اهداف اجرای طرح توسعه آبخیزداری در هند
این رویکرد به افزایش بهره وری محصولات کشاورزی و بهبود معیشت کشاورزان در حوضه های آبخیز و همچنین حفاظت از منابع طبیعی( آب و خاک) منجر شد.
همچنین با اصلاح دستورالعمل توسعه آبخیزداری در سال ۲۰۰۱ اهداف سازمان های مربوط به توسعه آبخیزداری حول سه محور زیر تغییر کرد:
۱) حفاظت، ارتقاء و بهره برداری از منابع طبیعی از جمله زمین های کشاورزی و جنگلی، منابع آبی و گیاهان با روش هماهنگ و یکپارچه مبتنی بر فناوری های ساده، کم هزینه و کاربردی؛
۲) اشتغالزایی گسترده برای مردم پیرامون حوضه های آبخیز؛
۳) کاهش نابرابری های موجود بین مناطق تحت پوشش کشت دیم و کشت آبی جهت کاهش فقر و محرومیت.
نتایج اجرای طرح توسعه آبخیزداری در هند
با اجرای این طرح ها در هند مشاهده شده است که ۷ تا ۳۲ درصد در مناطق مختلف این حوضه آبخیز افزایش یافته است؛ از میزان رواناب های فصلی نیز ۹ تا ۳۷ درصد کاهش یافته و تعادل آب به طرز محسوسی برقرار شده است.
همچنین عملکرد محصولات کشاورزی در فصل بهار به میزان ۲ تا ۵ برابر افزایش یافت و ظرفیت آبیاری نسبت به مرحله پیش توسعه حوضه های آبخیز از ۱۳ تا ۳۱ درصد بیشتر شده است. بررسی ها نشان می دهد که درآمد متوسط خانوار ساکن در حوزه آبخیز بیش از ۵۰ درصد در مقایسه با مکان های مجاور افزایش یافته است و این امر به کاهش فقر کمک شایانی کرده است.
منبع: oar.icrisat.org
