مسیر اقتصاد/ پل ساموئلسون اقتصاددان مشهور و برجسته جهان و برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۱۹۷۰ میلادی بیان داشته که تمدن بشری و تحول در تاریخ، نتیجه اختراع آتش، چرخ و بانک مرکزی بوده است.
این گفته پل ساموئلسون نشان می دهد که بانک مرکزی چه نقش مهمی در تحول تمدن بشری و اقتصاد دارد و چقدر می تواند در طراحی اقتصاد یک جامعه و رشد و توسعه آن، مهم، موثر و مفید واقع شود.
بانک های مرکزی به عنوان نهادی بسیار با اهمیت در اقتصاد کنونی تلقی می شوند و دارای اهداف و وظایف بسیار مهمی هستند که با انجام آنها، تاثیر زیادی در سطح زندگی افراد جامعه ایجاد می شود.
این نهاد هر چند که به طور مستقیم با مردم رابطه و سروکاری ندارد اما از طریق نهادهای پولی و مالی، در زندگی مردم بسیار تاثیر گذار است.
به طور کلی ایجاد اشتغال کامل، تثبیت سطح عمومی قیمت ها، رشد مداوم اقتصادی، تعادل در تراز پرداخت ها، بهبود تراز بازرگانی و حفظ ارزش پول ملی از جمله اهداف مهم پیدایش و تداوم حیات بانک های مرکزی است.
پیدایش و اهداف اولیه بانک مرکزی
اگرچه به عقیده عده ای ریکز بانک (RIKS BANK) سوئد، نخستین بانک مرکزی جهان قلمداد می شود، اما به گفته بسیاری پیدایش بانک مرکزی در دنیا به نیمه دوم قرن هفدهم باز می گردد. همچنین گفتنی است بانک های مرکزی در ابتدا به منظور تامین مالی کسری بودجه های ناشی از جنگهای دولت ها، با اهدافی چون نشر اسکناس و تامین مالی کسری بودجه و قروض دولت ها بوجود آمدند.
در طول تاریخ اولیه و اخیر بانکداری مرکزی در بریتانیا، قاره اروپا، ایالات متحده آمریکا و دیگر نقاط دنیا، تامین مالی دولت ها، مدیریت نرخ ارز و حمایت از بخش های اقتصادی با استفاده از روش های مستقیم مداخله ای، در میان مهم ترین وظایف بانک های مرکزی و در واقع از دلایل تشکیل این نهاد بوده است.
تاریخچه تشکیل بانک مرکزی در ایران
در ایران نیز در ابتدا بانک ملی ایران وظایف بانک مرکزی را برعهده داشت و حق چاپ و نشر اسکناس در اختیار بانک ملی بود؛ سپس ایده تاسیس بانک مرکزی و تدوین قانون پولی و بانکی کشور در دهه ۱۳۳۰ هجری شمسی مطابق با ۱۹۵۲ میلادی ارائه گردید که بر اساس رهنمودهای صندوق بین المللی پول (IMF)، در شورای عالی اقتصاد مطرح و پس از تصویب مجلس شورای ملی به دولت ابلاغ گشت.
نهایتا بانک مرکزی در تاریخ ۷ خردادماه ۱۳۳۹ با سرمایه اولیه ۳۶۰ میلیون تومان و با ۳۸۸ نفر پرسنل در یکی از ساختمان های بانک ملی ایران آغاز به کار نمود. براین اساس تمامی وظایف مرتبط با بانک مرکزی، از بانک ملی سلب و به بانک مرکزی واگذار شد.
از تاریخ پیدایش بانک مرکزی تاکنون دو دیدگاه نسبت به بانک مرکزی، اهداف و وظایف آن وجود دارد. چه بسا دیدگاه توسعه گرایانه به بانک مرکزی، دیدگاه غالب تاریخ تشکیل بانک مرکزی به ویژه برای کشورهای در حال توسعه به حساب می آمده اما امروزه نگاه نئولیبرالی به بانک های مرکزی توسط موسسات مالی بین المللی و برخی اقتصاددانان مطرح، توصیه و تجویز می شود.
نگاه توسعه گرایانه به بانک های مرکزی
این نگاه که دیدگاه غالب به بانک مرکزی تا سال ۱۹۵۰ میلادی بود، معتقد است که بانک مرکزی با استفاده از سیاست های مستقیم و تامین مالی دولت و حمایت از صنایع به منظور دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی اقدام می نماید و یک نقش فعال را در هدایت منابع و نقدینگی به سمت اقتصاد و تولید ایفا می کند. این دیدگاه در واقع بانک مرکزی را (Developmental Central banking) معرفی می کند.
نگاه نئولیبرال به بانک های مرکزی
این دیدگاه که از سال ۱۹۵۰ آغاز شد و در دو سه دهه اخیر بسیار بر آن تاکید شده، معتقد است که بانک مرکزی باید مستقل باشد، بر مبارزه با تورم به عنوان هدف اصلی تاکید کند و از روش های غیر مستقیم سیاست پولی (به مانند تاکید بر نرخ بهره کوتاه مدت به جای سقف اعتباری) استفاده کند.
این دیدگاه که معمولا توسط موسسات مالی بین المللی مانند صندوق بین المللی پول (IMF) به عنوان بهترین دیدگاه توصیه و تجویز می شود، دیدگاه (Neo-Liberal Central Banking) شناخته می شود.
دیدگاه طرح بانک مرکزی مجلس به بانک مرکزی
در حال حاضر مجلس به دنبال اصلاح ساختار بانک مرکزی است و بنا دارد تا این نهاد را به گونه ای اصلاح نماید که وابستگی های آن کاهش یابد.
با این وجود، طرح «اصلاح ساختاری بانک مرکزی» مجلس که به منظور اصلاح بانک مرکزی تدوین و ارائه شده است، بر دیدگاه نئولیبرالی بانک مرکزی تاکید می کند. این درحالیست که بررسی ها نشان می دهد کشورهای مختلف در مسیر پیشرفت خود، از بانک مرکزی توسعه گرا استفاده کرده اند.
بر این اساس ضروری است پیشنهاد دهندگان طرح مذکور، ساختارهای مرتبط با بانک مرکزی توسعه ای را نیز مورد بررسی قرار داده و در طراحی خود، این مهم را نیز مدنظر قرار دهند. در مطالب بعدی بانک مرکزی توسعه ای به صورت دقیق تر واکاوی می شود.
