بدیهی است استفاده از هر ابزار مدیریت اقتصادی، مستلزم در نظر گرفتن فواید و هزینه های به کارگیری آن ابزار است؛ مالیات نیز در این میان به عنوان یک ابزار برای مدیریت اقتصاد، از این قاعده مستثنا نیست.
به گزارش مسیر اقتصاد قانون مالیات بر ارزش افزوده به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای اقتصادی دولت، در حال تبدیل شدن به یک قانون دائمی در کشور است. بنابراین نیاز است که فواید و هزینه های ادعایی این نوع مالیات با دقت بیشتری بررسی شود.
یکی از مهم ترین آثاری که توسط مردم و فعالان اقتصادی، درباره مالیات بر ارزش افزوده مطرح می شود، افزایش قیمت کالاها و خدمات و در نتیجه ایجاد تورم پس از اعمال آن است.
در رد و اثبات این گزاره، مطالعات مختلفی انجام شده که از طریق بررسی عواملی چون تجربیات سایر کشورها، نظریات مختلف اقتصادی، متغیرهای موثر در اقتصاد کشور و … به پاسخ های متفاوتی منتج شده است.
تجربیات سایر کشورها
بخشی از مطالعات انجام شده در مورد كشورهايی كه اين نوع ماليات را برقرار كرده اند، نشان می دهد در بسیاری از کشورها تورم قابل اعتنایی ناشی از این مساله، ایجاد نشده است.
مطالعات دیگر در مورد کشورها نشان دهنده آن است که افزايش قيمت ها فقط یک بار در آغاز اجرا به وجود آمده و در کمتر از یک سال از بين می رود.
نظریه های اقتصادی
در تحليل هاي متعارف اقتصاد كلان، انواع تورم براساس عوامل به وجود آورنده به چهار دسته تورم ناشي از فشار تقاضا، تورم ناشي از فشار هزينه، تورم ساختاری و تورم انتظاری تبدیل می شود.
واضح است كه ماليات بر ارزش افزوده تورمی از جنس تورم ساختاری ندارد؛ اما تورم ناشی از فشار هزینه، تقاضا و تورم انتظاری از آن محتمل است.
کاهش کسری بودجه
از کسری بودجه دولت به عنوان یکی از عوامل ایجاد تورم نام برده می شود. وضع مالیات بر ارزش افزوده موجب افزایش درآمدهای مالیاتی و در نتیجه کاهش کسری بودجه دولت می شود.
با کاهش استقراض دولت و خلق پول ناشی از کاهش کسری بودجه، عرضه پول در اقتصاد افزایش نیافته و در نتیجه تورم با افزایش مواجه نخواهد شد.
کاهش تقاضا
وضع مالیات یک سیاست انقباضی محسوب می شود و سبب كاهش درآمد قابل دسترس خانوارها، کاهش مصرف و در نهایت کاهش تقاضاي كل می شود که این مورد نیز عامل کاهش تورم است.
ایجاد انتظارات تورمی
از طرفی ممکن است وضع مالیات بر ارزش افزوده باعث ایجاد انتظارات تورمی در مردم و فعالان اقتصادی و در نتیجه افزایش هزینه ها از سوی تولیدکنندگان شود.
چنانچه مطابق با روال گذشته، انتظار تورم در جامعه وجود داشته باشد، با شروع اخذ مالیات بر ارزش افزوده فعالان اقتصادی با تصور افزایش هزینه ها، شروع به درخواست افزايش قيمت براي نهاده های در اختيار خود مثل دستمزد و اجاره مي نمايند. در نتيجه فشاري بر روي قيمت کالاها و خدمات نهایی ظاهر می شود.
نرخ های چندگانه و معافیت ها
در ساختار ماليات برارزش افزوده، نرخ هاي متفاوتي براي كالاها و خدمات اعمال مي شود. در اين حالت تولیدکننده (فروشنده) با هزينه هاي متفاوت ماليات بر ارزش افزوده مواجه خواهد بود و معمولا نرخ بالاتر را برای همه کالاهای مشمول اعمال می کند.
در کنار این کالاهایی مانند محصولات کشاورزی و دامپروری نیز معاف از مالیات بر ارزش افزوده هستند اما نهاده هایشان مانند حامل های انرژی، ابزار و… مشمول مالیات هستند. مالیات ارزش افزوده پرداختی بابت نهاده ها قابل استرداد نیست اما به عنوان هزینه های قابل قبول در محاسبه مالیات های مستقیم محسوب می شوند. عمدتا تولیدکنندگان یا از این موضوع اطلاع ندارند یا زحمت پیگیری برای قرار گرفتن این مخارج جزو هزینه های قابل قبول را به خود نمی دهند.
در نتیجه برخی تولیدکنندگان کالاهای غیرمشمول مالیات نیز قیمت کالاها و خدمات خود را (حتی بیش از نرخ مالیات استاندارد) افزایش می دهند. به عنوان مثال ممکن است برنج که جزو کالاهای اساسی و مشمول معافیت است، حتی بیش از میانگین کالاهای مشمول، افزایش قیمت پیدا کند.
اثر تورمی مالیات بر ارزش افزوده قابل توجه نیست
در مجموع با توجه به اینکه مالیات بر ارزش افزوده از سال ۱۳۸۷ در ایران اجرایی شده و قرار نیست نرخ استاندارد آن نیز افزایش یابد، اثر تورمی آن تخلیه شده است؛ اما از بین عوامل احتمالی موثر بر افزایش تورم با اعمال این نوع مالیات، به طور کلی می توان «ایجاد انتظارات تورمی» و «عدم درک صحیح عاملان اقتصادی از کم و کیف معافیت ها و نرخ های ترجیحی» را دو عامل اصلی در ایجاد تورم احتمالی ناشی از اعمال مالیات بر ارزش افزوده برشمرد.
برای برطرف کردن این عوامل باید ابتدا در تدوین قانون و آیین نامه اجرایی مالیات بر ارزش افزوده دقت لازم انجام شود که متن آن به دقیق، ساده و صریح باشد، سپس مردم و فعالان اقتصادی به وسیله انواع محصولات رسانه ای با مفهوم مالیات بر ارزش افزوده، فرایند اخذ، معافیت ها و سوالات مبتلابه آشنا شوند.
جالب است ماده ۳۵ قانون مالیات بر ارزش افزوده، سازمان امور مالياتي را موظف کرده بود در طـول يك دوره زماني پنج ساله طرح لازم براي آموزش و ترويج فرهنگ مالياتي از طريق رسانه ها و ساز و كارهـاي مناسـب را تهيه نمايد. از سرنوشت این طرح خبری در دسترس نیست.
علاوه بر این، پیشنهادی که برای رفع هرگونه نقص در فرایند، برطرف کردن انتظارات تورمی و نیز افزایش شفافیت می توان مطرح کرد، کاهش نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده از ۹ درصد به ۶ درصد است. البته ثابت نگهداشتن نرخ مالیات بر ارزش افزوده و کاهش نرخ مالیات های مستقیمی مثل مالیات بر شرکت ها هم می تواند اثر مشابهی ایفا کند.
