جایگاه تجارت در اقتصاد و ارتقاء سطح زندگی مردم یک کشور، نشان دهنده اهمیت این مقوله و نیز اهمیت نقش دستگاه ها به عنوان مجری و کنترل کننده مقررات تجارت است. از سوی دیگر موقعیت جغرافیای سیاسی ممتاز توأم با واقع شدن در مسیر تاریخی و تمدنی جاده ابریشم و نیز تنوع آب و هوایی و وفور منابع طبیعی، جایگاه ویژه ای به کشور ما در اقتصاد و تجارت منطقه و جهان بخشیده است.
به گزارش مسیر اقتصاد برای بهره برداری از این فرصت استثنایی، نیاز به برنامه ریزی و سرمایه گذاری راهبردی وجود دارد؛ در این میان گمرک به عنوان یکی از دستگاه های مهم در حوزه تجارت که ورود و خروج کالا به کشور را مدیریت می نماید، نقش مهم و اثرگذاری در این حوزه دارد.
گمرک چه اقداماتی برای بهبود فرآیندها باید انجام دهد؟
انجام عملیات وسیع به صورت یکپارچه برای قرار گرفتن گمرک در مسیر تقویت تجارت کشور، نیازمند اقدامات متعدد است که از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تدوین رویه ها و انجام تشریفات گمرکی ساده و هماهنگ به منظور حمایت از مصرف کننده و تولید
- اصلاح قوانین و مقررات عبور خارجی (ترانزیت) کالا از قلمرو کشور
- فراهم آوردن محیطی امن برای تجار کشورهای همسایه و سرمایه گذاری خارجی
- اجرای استاندارد های امنیتی-تسهیلاتی زنجیره تجارت
- ارتقاء جایگاه، وظایف، قابلیت های گمرک کشور به منظور حداکثر استفاده از فرصت های طلایی موجود و تعامل با کشورها
- طراحی اقدامات بازرسی و نظارتی برای ایمن سازی اقتصاد ملی با رویکرد افزایش سرعت انجام امور برای فعالان اقتصادی
- تجهیز بنادر و پایانه ها به تجهیزات نوین تخلیه و بارگیری
- ایجاد ارتباط مکانیزه بین سازمان‌های متولی و دست اندرکاران و کارگزاران ایرانی در کشور و قابلیت دسترسی شرکتهای کارگزاری خارجی به این سیستم
- پیگیری پیاده سازی مدیریت یکپارچه مرزی با محوریت گمرک جمهوری اسلامی ایران
جابجایی سالانه حدود ۹ میلیارد تن کالا به ارزش بیش از ۱۴۰۰۰ میلیارد دلار و تردد حدود ۱ میلیارد مسافر از مرزها در سطح جهان که باید در خروج و ورود مورد کنترلهای گمرکی قرار گیرند و سرعت در انجام امور که لازمه شرایط جدید است، روش های پیشین کنترلی را ناکارآمد نموده است.
لذا بدیهی است که یک گمرک کارا باید دو الزام متباین دقت و سرعت را آشتی داده و وظایف خود را به نحو مطلوب انجام دهد.
سامانه های اطلاعاتی در گمرک
سازمان جهانی گمرک که یک نهاد بین المللی – بین الدولی است و کشور ما از سال ۱۳۳۷ به عضویت آن درآمده و مأموریت آن کمک به اعضاء در راستای کارآیی و کارآمدی می باشد، ابزارها و وسایل با ارزشی برای انجام بهینه امور تهیه و تدوین نموده است که از جمله آن ها می توان به کنوانسیونهای سیستم هماهنگ شده، استانداردهای امنیتی – تسهیلاتی در زنجیره عرضه تجارت بین الملل، مدیریت خطر، حسابرسی پس از ترخیص و یک برنامه آموزشی بسیار مهم برای ظرفیت سازی تحت عنوان «کلمبوس» اشاره نمود که گمرک جمهوری اسلامی ایران اکثر آنها را پذیرفته ودر حال اجرای آنها است.
همچنین گمرک ایران نرم افزار تشریفات گمرکی با نام آسیکودا که توسط آنکتاد یکی از زیر مجموعه های سازمان ملل متحد طراحی شده است را از سال ۱۳۷۵ به کار گرفت.
از آنجایی که به کارگیری فناوری اطلاعات به عنوان بهترین ابزار می تواند در خدمت تسهیل تجارت قرار گرفته تا موجب کاهش زمان و هزینه انجام تشریفات گردد و با عنایت به اینکه نیازها و توان داخلی باید مورد توجه قرارگیرد، لذا از چند سال قبل گمرک ایران با بهره گیری از توان علمی دانشگاه تهران به عنوان یکی از بزرگترین نهادها علمی کشور، در صدد طراحی و پیاده سازی سامانه هوشمند ورود و خروج کالا بر آمده و بدین منظور یک تیم تحقیقاتی متشکل از کارشناسان دو نهاد ایجاد گردید.
۸ مشکل مهم گمرک پیش از طراحی سامانه های اطلاعاتی جدید
تیم تحقیقاتی تشکیل شده در بررسی های خود در خصوص وضعیت موجود گمرک در دو سال پیش، به موارد زیر رسید:
- روشهای فعلی نه تنها حجم کاری گمرک، سیستم ها و منابع را اشباع کرده بلکه زمینه ساز تحمیل هزینه و افزایش زمان ترخیص برای تجار می گردد و در نتیجه هزینه های اقتصاد ملی را افزایش و رقابت پذیری صادرات را کاهش می دهد.
- اگرچه گمرک ایران بسیاری ازکنوانسیونها و ابزارهای بین المللی را اجرا می کند ولی ضعف اساسی این است که کلیه فرآیندهای گمرکی از مرحله ورود اطلاعات تا کنترل درب خروج به صورت دستی انجام می شود که نیاز به منابع انسانی زیاد دارد و به همین نسبت خطای انسانی سهوی و یا عمدی افزایش خواهد یافت و در این خصوص می توان بازدهی کم و ریسک زیاد را در عملیات مربوطه شاهد بود.
- حضور زیاد صاحبان کالا و کارگزاران گمرکی در سالن سرویس ارزیابی، بهره وری کارکنان را کاهش داده و ملاقات چهره به چهره کارکنان با ارباب رجوع ریسک عدم درست کاری را افزایش می دهد.
- زمان طولانی ترخیص کالا در رویه واردات و تاخیر در تسویه پروانه های ترانزیت و ردیف های مرزی باز به دلیل بالا بودن حجم ترانزیت نسبت به امکانات گمرکی نسبتا زیاد است و اظهارنامه ها در اکثر گمرکات به ویژه گمرک شهید رجایی به سرعت در حال افزایش است و امکان کنترل عبور محموله از کشور با دقتی مناسب امکان پذیر نیست.
- رویه های فعلی بر اساس کنترل های فیزیکی و اسنادی در زمان رسیدن کالا در بندر بنا شده و سیستم ها و رویه ها به گونه ای است که برای اطمینان از درستی انجام کارچندین نوبت کالا و اسناد بار در مبداء و مقصد به طور دستی کنترل می شود، ولی این کنترل ها بدون ارتباط منطقی با یکدیگر و به دلیل حجم زیاد عملیات و دستی بودن فرآیندها بیشتر به یک نمایش شبیه است.
- مراحل مختلف کار در گمرک به صورت قدیمی طراحی شده و انباشته از اسناد کاغذی و ازدحام غیرضروری و غیرمنطقی ارباب رجوع، اعم از نمایندگان صاحب کالا و رانندگان که اصرار به پیشبرد امور خود دارند، است. این امر خود علت مضاعفی برای کاهش دقت در انجام عملیات اداری و تشریفات گمرکی و به تبع آن تضییع حقوق دولت است.
- مکان ها و ترتیب جریان اطلاعات و کنترل های فیزیکی در میان سازمان های مرتبط، متصدیان حمل، باسکول ها، انبارها، و صاحبان کالا به خوبی هماهنگ نیست. همین خلاء هماهنگی منجر به سوء استفاده برخی از عوامل خواهد شد.
- امکان ارائه اطلاعات یا اظهارنامه قبل از ورود، چه به صورت دستی و چه الکترونیکی میسر نمی باشد این موضوع گمرک را از شناسایی ریسک قبل از ورود کالا و تدبیر موثر باز می دارد. لازم است سازمان بنادر نیز ساز و كارهاي لازم را براي ايجاد هماهنگي پیش از تخليه كالا و در زمان نگهداري كالا در انبار (حسابداري كالا) فراهم نمايد.
سامانه های طراحی شده در گمرک برای رفع مشکلات
بنابراین تیم تحقیقاتی در طراحی خود زنجیره تجارت خارجی را با توجه به مشکلات و مسائل موجود بیان شده مورد توجه قرار داد و بدین منظور سامانه ای هوشمند و پهن پیکر طراحی نمود که این سامانه با پوشش دادن کلیه رویه های گمرکی تا بعد از ترخیص و با متمرکز کردن داده ها، اطلاعات عملیات اداری را جمع آوری نموده و اطلاعات پردازش شده عملیاتی و راهبردی را در اختیار مسئولین ذیربط قرار می دهد و آنها را در اتخاذ تصمیمات درست و سریع یاری می دهد.
علاوه بر طراحی و پیاده سازی این سامانه، سامانه هوشمند انبارها، سامانه هوشمند همیار پلیس، سامانه هوشمند حواله بارگیری و بارنامه الکترونیک را نیز در راستای یکپارچگی داده های این حوزه پیاده سازی و اجرا نمود. در کنار سامانه های فوق، سامانه هوشمند بازبینی نیز عملا مقدمات حسابرسی بعد از ترخیص را فراهم می نماید.
رویکرد گمرک در طراحی سامانه ها
در کلیه مراحل طراحی و استقرار سامانه های مذکور با رویکرد راهبردی به موضوع، موارد ذیل مورد توجه قرار گرفته است:
- نقش محوری گمرک به منظور استقرار مدیریت یکپارچه مرزی در امر تجارت بین الملل
- گسترش دامنه زمانی امکان مداخله گمرک قبل از ورود کالاتا مدتی زیاد پس از ترخیص کالا
- مدرنیزاسیون گمرک کشور
- ارسال اطلاعات و اظهار به صورت خودکار و بدون کاغذ
- ارزیابی ریسک و سیستم هدف گذاری جامع
- تفاوت رفتاری با عاملان اقتصادی بر طبق نتایج ریسک
- گسترش دامنه ریسک عملیاتی
- استقرار حسابرسی پس از ترخیص
- ضرورت استفاده از کارکنان با سوابق تحصیلی و مهارتی متنوع تر
- ایجاد تسلسل منطقی و کارآمد و بهینه سازی طراحی ها به منظور مهندسی مجدد امور
- ایجاد یک سیستم شفاف در مورد اختیارات و شرایط تخلیه و بارگیری، انبارداری و جابجایی کالاها منوط به کنترل گمرکی
به گفته کارشناسان گمرکی، در همین راستا سعی گردیده است که نتایج مطالعات و اقدامات صورت گرفته مشتمل بر روش های اصلاحی و بهبود یافته، فرآیندها و عملیات سیستمی در سازمان گمرک کشور بصورت مجلدهایی پیوسته تدوین و ارائه گردد تا مورد استفاده ذینفعان، سازمان های اداری مرتبط، کارگزاران گمرکی، فعالان اقتصادی و دانشجویان گمرکی قرار گیرد و مقدمه ای برای همکاری بیشتر در آینده باشد.
