به گزارش مسیر اقتصاد در سال‌های اخیر، نقش دولت‌ها در هدایت و حمایت از بخش‌های حیاتی اقتصاد با شدتی بی‌سابقه گسترش یافته است؛ اما آنچه این موج جهانی را آغاز کرد، تجربه‌ای بود که ابتدا در چین شکل گرفت و سپس به الگوی مسلط سیاست‌گذاری در جهان تبدیل شد. گزارش‌های اخیر OECD به‌خوبی نشان می‌دهد که حجم یارانه‌ها و حمایت‌های صنعتی در چین چنان گسترده است که در بسیاری از بخش‌ها از مجموع حمایت‌های اتحادیه اروپا فراتر رفته و همین مسئله ساختار رقابت جهانی را متحول کرده است.
چین و عصر جدید یارانه‌های صنعتی
چین از اوایل دهه ۲۰۰۰ سیاستی را در پیش گرفت که بر محور حمایت هدفمند از بخش‌های دارای مزیت بالقوه استوار بود. دولت این کشور با استفاده از ابزارهایی مانند اعتبارات ارزان، زمین ارزان، معافیت مالیاتی، یارانه صادرات، ایجاد شرکت‌های دولتی قدرتمند و سیاست خرید دولتی، مسیر توسعه صنعتی را مهندسی کرد. این حمایت‌ها در ابتدا در بخش‌هایی مانند فولاد، کشتی‌سازی و پتروشیمی مشاهده می‌شد، اما از حدود یک دهه پیش تمرکز آن به‌طور جدی به سمت صنایع پیشرفته، انرژی‌های پاک، خودروهای برقی و نیمه‌هادی‌ها منتقل شد.
نتیجه این سیاست‌ها چشمگیر بود. در صنعت انرژی خورشیدی، چین به سهمی بیش از ۸۰ درصد بازار جهانی دست یافت؛ در صنعت باتری خودروهای برقی نیز بسیاری از شرکت‌های چینی، از CATL گرفته تا BYD، به بازیگران اصلی جهان تبدیل شدند. این موفقیت‌ها بدون حمایت‌های سنگین دولتی ممکن نبود. برآوردهای بین‌المللی نشان می‌دهد که تنها در صنعت انرژی خورشیدی، یارانه‌های چین در برخی سال‌ها به صدها میلیارد یوآن رسیده و بخش خصوصی بدون پشتوانه دولت قادر به رقابت در این مقیاس نبود.
الگویی که جهان را به دنبال خود می‌کشاند
این روند، تنها به تولید محدود نشد. ظرفیت اضافه‌ای که از یارانه‌های عظیم چین ایجاد شد، فشار شگرفی بر تولیدکنندگان غربی وارد کرد و دولت‌های آمریکا و اتحادیه اروپا را از یک دوره طولانی حمایت‌گریزی، به دوره‌ای از حمایت‌گرایی آشکار سوق داد. قانون IRA آمریکا، که صدها میلیارد دلار یارانه برای انرژی پاک و خودروهای برقی در نظر گرفته، درواقع پاسخی مستقیم به همین توسعه ساختاری چین است. قانون CHIPS نیز که ده‌ها میلیارد دلار برای بازگشت تولید تراشه به خاک آمریکا اختصاص می‌دهد، واکنشی صریح به سلطه آسیایی‌ها در صنعت نیمه‌هادی است؛ سلطه‌ای که چین تلاش دارد سهم بیشتری از آن را تصاحب کند.
اتحادیه اروپا نیز که سال‌ها نسبت به استفاده از سیاست‌های یارانه‌ای حساس بود، به تدریج تسلیم این واقعیت شد. کمیسیون اروپا با اصلاح قواعد رقابت، دست کشورهای عضو را برای حمایت از صنایع حساس بازتر کرده است. پروژه‌های مشترک اروپایی مانند IPCEI در حوزه باتری، هیدروژن و فناوری دیجیتال دقیقاً با همین هدف طراحی شده‌اند؛ یعنی بازسازی توان رقابتی در مواجهه با سونامی حمایت‌های صنعتی در چین.
کره‌جنوبی و ژاپن نیز مسیر مشابهی طی کرده‌اند. کره‌جنوبی با برنامه‌های بزرگ حمایت از نیمه‌هادی و انرژی‌های پاک، میلیاردها دلار یارانه مستقیم و غیرمستقیم اعطا می‌کند. ژاپن نیز با وجود محدودیت‌های مالی، حمایت از تولید تراشه و انرژی‌های نو را در قالب بسته‌های هدفمند در دستور کار قرار داده است. در واقع جهان در حال ورود به یک «رقابت یارانه‌ای» است که آغازگر آن چین بوده و دیگر کشورها برای جلوگیری از عقب ماندن، چاره‌ای جز دنباله‌روی از آن ندارند.
دگرگونی نظم رقابتی؛ دولت‌ها به جای بازار مسیر توسعه را تعیین می‌کنند
این رقابت تنها مختص صنایع پیشرفته نیست. حتی در بخش‌های سنتی‌تر مانند کشاورزی، تولید صنعتی، مواد اولیه و صنایع انرژی‌بر نیز چین طی سال‌های گذشته به‌طور گسترده از ابزارهای حمایتی استفاده کرده و همین رفتار، سایر کشورها را به سمت اقدامات مشابه سوق داده است. یکی از نمونه‌های بارز، سیاست‌های چین در حمایت از صادرات است که عملاً قیمت برخی محصولات چینی را به حدی پایین نگه داشته که بسیاری از تولیدکنندگان غربی خارج از رقابت قرار گرفته‌اند.
پیامد این روند، همان چیزی است که OECD آن را «دگرگونی نظم رقابتی» می‌نامد. کشورها دیگر منتظر بازار نیستند تا مسیر توسعه را تعیین کند؛ بلکه با تکیه بر سیاست صنعتی، مسیر را از پیش می‌سازند و بازار را به دنبال خود می‌کشند. چین در این میان نقش محوری دارد؛ نقشی که اقتصادهای دیگر را به میدان مسابقه‌ای می‌کشاند که بدون ابزار یارانه، شانس چندانی برای ماندن در آن وجود ندارد.
به‌طور طبیعی، این رقابت جهانی تبعاتی همچون افزایش هزینه‌های بودجه‌ای، به حاشیه رفتن سازمان تجارت جهانی از معادلات عرصه تجارت جهانی و تشدید تنش‌های تجاری میان اقتصادهای بزرگ را به همراه داشته است. اما در نهایت، آنچه چشمگیر است اینکه جهان امروز، بیش از هر زمان دیگر، شبیه الگوی سیاست‌گذاری صنعتی چین عمل می‌کند؛ الگویی که شاید زمانی غیرمعمول به نظر می‌رسید، اما اکنون قواعد بازی را در اقتصاد جهانی تعیین می‌کند.
منبع اصلی: گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی با عنوان «پیامدهای بازار ناشی از یارانه‌های صنعتی»
OECD (2024). The Market Implications of Industrial Subsidies.
دیگر منابع:
OECD (2023). Industrial Policy and the Global Competition for Strategic Industries.
OECD (2024). Measuring support in the clean energy transition.
European Commission (2023). EU State Aid Scoreboard.
U.S. Congressional Budget Office (2023). Estimated Budgetary Effects of the Inflation Reduction Act.
U.S. Department of Commerce (2023). CHIPS for America Implementation Strategy.
International Energy Agency (2023). Global Critical Minerals Outlook.
World Bank (2024). Global Economic Prospects – Industrial Policy Trends.
CSIS (2023). Grading China’s Industrial Policy: Competitive Impacts and Global Responses.
انتهای پیام/ تولید
