مسیر اقتصاد/ در بهار ۲۰۱۴، تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه به دنبال تغییر رفتار مسکو در قبال اوکراین و کریمه آغاز شد. اما بعد از گذشت چندین سال از وضع تحریم غرب، نه‌تنها سیاست خارجی روسیه تغییر نکرده، بلکه ساختار اقتصاد سیاسی آن به‌گونه‌ای بازتعریف شده که امروزه در برابر فشارهای مشابه، آسیب‌پذیری کمتری دارد.
غرب سه بخش کلیدی اقتصاد روسیه را هدف تحریم قرار داد
تحریم‌ها در سه بخش کلیدی انرژی، نظامی و مالی هدف‌گیری شدند. اما روسیه با واکنشی سریع و هماهنگ، تأثیرات بلندمدت آن‌ها را خنثی کرد. در صنعت نفت، با وجود محدودیت دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، تولید نفت نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه تا زمان همکاری با اوپک افزایش یافت. در بخش دفاعی، با وجود تأخیر در برخی پروژه‌ها، تولید داخلی جایگزین موثری برای واردات شد. در نظام مالی نیز، انتقال به نرخ ارز شناور و پاک‌سازی بانک‌های ضعیف، زمینه ایجاد «خوداتکایی» را فراهم کرد.
۳ راهبرد روسیه که تحریم غرب را به فرصت تبدیل کرد
این موفقیت، ریشه در نقش فعال دولت داشت. پیش از ۲۰۱۴، دولت روسیه در بخش‌های استراتژیک حضور داشت، اما تحریم‌ها این حضور را از «مشارکت» به «رهبری مستقیم» تبدیل کرد. دولت نه‌تنها منابع عمومی را برای نجات شرکت‌های کلیدی به‌کار بست، بلکه سیاست‌هایی برای بومی‌سازی (روسی‌سازی) طراحی کرد: جایگزینی واردات با تولید داخلی در انرژی و دفاع و جایگزینی سرمایه غربی با منابع داخلی یا غیرغربی در بخش مالی.
همزمان، روسیه به‌جای انزوا، سیاست «تنوع‌بخشی هوشمند» را دنبال کرد. همکاری با چین در فناوری، جذب سرمایه از غرب آسیا و گسترش صادرات نظامی به آسیا و آفریقا، نشان داد که مسکو به دنبال جایگزین کردن غرب نیست، بلکه می‌خواهد در هر دو قطب اقتصاد جهانی حضور فعال داشته باشد.
تحریم هزینه دارد
اما این تحول، هزینه‌هایی هم داشته است. رقابت در بخش‌های کلیدی کاهش یافته، حقوق مالکیت ضعیف‌تر شده و سهم شرکت‌های دولتی در اقتصاد گسترش یافته است. این روند، هرچند امنیت کوتاه‌مدت را تأمین کرده، اما رشد بلندمدت و نوآوری را تضعیف کرده است. به‌بیان دیگر، روسیه اقتصادی «کلاشینکوف» — ساده، مقاوم، اما کم‌بهره‌ور — ساخته است.
نکتهٔ کلیدی این است که تحریم‌ها، به‌جای تضعیف، ساختار غالب اقتصاد سیاسی روسیه را تقویت کرده‌اند: نظامی که در آن، منابع بر اساس وفاداری سیاسی توزیع می‌شود، نه کارایی اقتصادی. این ساختار، در شرایط بحران، مزیت رقابتی دارد، چراکه اجازه واکنش سریع و متمرکز می‌دهد، اما در دوران عادی، می‌تواند سرعت توسعه را کند کند.
دولت قوی و ساختار سیاسی متمرکز، اثرات تحریم را کاهش می‌دهد
تجربه روسیه درسی مهم برای طراحان سیاست تحریم دارد: تحریم‌ها در برابر کشورهایی با دولت قوی و ساختار سیاسی متمرکز، ممکن است نتیجه‌ای معکوس دهند؛ به‌جای تغییر رفتار، ممکن است منجر به تثبیت نظام حاکم و کاهش وابستگی به غرب شوند. در این شرایط، تحریم‌ها نه ابزاری برای فشار، بلکه عاملی برای تسریع استقلال اقتصادی است.
نکته جالب توجه درخصوص مواجهه روسیه با تحریم‌ها اینکه دولت این کشور هیچگاه راهبرد «رفع تحریم‌ها از طریق مذاکره» را دنبال نکرد و با هیچ کشوری برای برداشتن تحریم‌ها وارد معامله نشد.
منبع: برگرفته از فصل پایانی کتاب «پاسخ روسیه به تحریم‌ها؛ چگونگی تاثیر رویکرد اقتصادی غرب بر شکل گیری اقتصاد سیاسی روسیه» نوشته ریچارد کانلی و ترجمه اکبر ولی‌زاده، محمد صداقت، جعفر خاشع و سیدمیثم موسوی.
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
