مسیر اقتصاد/ بخشی از مسئله ایستایی ناوگان در پایانه‌های مرزی جاده‌ای شامل مسائل میانی یا زیرساختی می‌شود. بر خلاف مسائل سطح خرد یا اجرایی که دامنه محدود و کنشگران مشخصی دارند و غالباً با تصمیمات ساده و کوتاه‌مدت قابل حل هستند، مسائل میانی یا زیرساختی، گسترده‌تر و پیچیده‌تر بوده و معمولاً ناشی از تعامل میان بخش‌ها و ضعف هماهنگی میان‌دستگاهی است که حل آن‌ها نیازمند اقدامات ساختاری و میان‌بخشی است.
ناهم‌خوانی رشد تقاضای حمل‌ونقل جاده‌ای با توسعه زیرساخت‌های مرزی ایران
طبق آمار سازمان راهداری، تعداد پایانه‌های مرزی ایران از ۹ پایانه در سال ۱۳۵۷، با ۲۴ مورد افزایش، به ۳۳ پایانه مرزی مجهز در سال ۱۳۸۷ رسیده است. بنابراین، ساخت و فعال‌سازی بسیاری از پایانه‌های مرزی فعلی به چند دهه اخیر بازمی‌گردد.
با گذشت زمان، افزایش جمعیت و به تبع آن تقاضای عمومی در سطح عمومی کشورها سبب شده تا میزان تعاملات و تبادلات تجاری افزایش یابد. بنابراین وضعیت نسبت به یک دهه گذشته نیز تفاوت پیدا کرده است.
در این شرایط بسیاری از زیرساخت‌های فیزیکی پایانه‌های مرزی، ظرفیت پذیرش حجم ورود و خروجی کنونی را ندارند؛ از این جهت میزان توقف و معطلی ناوگان در پایانه مرزی افزایش می‌یابد. برای مثال مرز نوردوز در سال ۱۳۷۴ از نظر زیرساختی برای ۸۰ تا ۱۰۰ دستگاه کامیون طراحی شده بود؛ در حال حاضر این عدد به ۳۵۰ تا ۴۵۰ دستگاه در طول روز رسیده است. [۱] طبیعتا این گسست ظرفیتی و حجم تقاضا، عامل ایجاد معطلی در پایانه می‌شود.
محدودیت دستگاه ایکس‌ری در گذرگاه‌های مرزی
در خصوص تجهیزات و امکانات موجود در گمرکات کشور، آمار عمومی قابل ارائه‌ای وجود ندارد، اما به عنوان نمونه می‌توان به وضعیت دستگاه‌های بازررسی ایکس‌ری (کامیونی) که جزو کلیدی‌ترین زیرساخت‌های گمرکی هستند، اشاره کرد. در رویه فعلی، این دستگاه‌ها نقش مهمی در تسهیل جریان کالا از گمرکات و تسریع در فرآیندهای بازرسی جهت مبارزه با قاچاق کالا ایفا می‌کنند.
بر اساس آمار سازمان گمرک جمهوری اسلامی آذر ماه ۱۴۰۱ تعداد ۱۹ گمرک کشور به این دستگاه مجهز بوده‌اند. در عین حال که بسیاری از پایانه‌ها به دستگاه ایکس‌ری مجهز هستند، اما شواهد میدانی از تعداد بسیار محدود (عمدتا یک دستگاه در هر پایانه مرزی) و ضعف در صحت و تشخیص در شناسایی دقیق محموله حکایت دارد. به عنوان مثال تنها یک دستگاه ایکس‌ری فعال در پایانه مرزی بازرگان با عبور میانگین روزانه ۳۵۰ کامیون ورود به کشور و ۱۵۰ کامیون خروج از کشور (آمار چند ماه اخیر) وجود دارد. با توجه به میانگین ظرفیت عملیاتی دستگاه ایکس‌ری کامیون، در پایانه مرزی بازرگان تنها حدود ۳۰ درصد از کامیون‌های عبوری در طول روز، تحت کنترل ایکس‌ری قرار می‌گیرند.
ناوگان در انتظار استعلام سامانه‌ها
قطعی سامانه جامع گمرکی، سامانه جامع تجارت[۲] و عدم تکمیل طرح‌های توسعه شبکه‌های زیرساختی و ارتباطی از جمله چالش‌های مرتبط در حوزه زیرساخت‌های نرم‌افزاری پایانه‌های مرزی است.
این مسئله علی‌رغم پرداخت مبلغ قابل توجهی به عنوان کارمزد توسط بخش خصوصی که حدود ۱۱ هزار میلیارد تومان در سال برآورد می‌شود[۳]، در موارد مختلفی همچون قطع‌بودن و عدم ارتباط با بخش‌ها و زیرسامانه‌های دیگر از جمله ثبت منشا ارز، ویرایش ثبت سفارش، سامانه تجارت داخلی، اخذ شناسه کالاهای وارداتی، استعلام فروشنده خارجی و ثبت فاکتور فروش داخلی ایجاد چالش می‌کند.
از جمله دلایل این موضوع صدور بخشنامه‌های متعدد، ضعف زیرساخت‌ها، کمبود دانش فنی، سازکار طراحی سامانه (استعلام سامانه جامع تجارت از سایر سازمان‌ها[۴]) اشاره می‌شود. برای نمونه در آذر ماه سال ۱۴۰۳ سامانه جامع تجارت به مدت یک هفته از دسترس خارج شده بود که برخی از مدیران ارشد گمرک علت آن را در صدور بخشنامه‌های خلق‌الساعه دانسته‌اند[۵]. بر اثر این مسئله ممکن است چالش‌هایی از قبیل اتمام مهلت تخصیص ارز و تمدید و ویرایش ثبت سفارش برای تجار ایجاد شود [۶] که سبب افزایش هزینه و زمان می‌شود.
شکاف ظرفیتی و موانع فناورانه در پایانه‌های مرزی
در مجموع توقف ناوگان در پایانه‌های مرزی جاده‌ای عمدتاً ناشی از شکاف مزمن میان رشد تقاضای عبور و محدودیت‌های زیرساختی (اعم از فیزیکی و فناورانه) است؛ ظرفیتی که اغلب پاسخگوی حجم فعلی تجارت نبوده و به معطلی قابل توجه ناوگان انجامیده است. کمبود امکانات کلیدی مانند دستگاه‌های ایکس‌ری با ظرفیت عملیاتی پایین، ضعف هماهنگی میان‌بخشی و مشکلات سامانه‌های نرم‌افزاری و ارتباطی، مجموعه عواملی هستند که موجب کندی و افزایش هزینه عملیات، معطلی بیشتر و کاهش کارایی پایانه‌ها شده‌اند. از این رو بهبود این وضعیت، نیازمند بازنگری جدی در توسعه زیرساخت‌های مرزی و ارتقای هماهنگی بین دستگاهی است.
پی‌نوشت:
[۱] بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، به صورت متوسط روزانه بیش از ۲۶۰۰ کامیون درون محوطه گمرکی و بیش از ۴۷۰۰ کامیون بیرون محوطه گمرکی مرزهای مختلف کشور، در انتظار خروج از کشور هستند.
[۲] از جمله بخش‌های مختلف سامانه جامع تجارت یا زیر سامانه‌های آن می‌توان به سامانه تجارت داخلی، سامانه تجارت خارجی، سامانه نیما، سامانه شناسه کالا، سامانه ضوابط تجاری، سامانه انبارها، سامانه مجوزها و سامانه همتا اشاره کرد.
اشاره کرد.
[۳] بر اساس تصویب‌‌‌نامه مورخ ۱۴۰۲.۷.۱۵ هیات وزیران و به استناد اساس‌‌‌نامه سازمان توسعه تجارت، مبلغ کارمزد ثبت‌سفارش در فرآیند افتتاح، معادل ریالی یک‌دو‌هزارم مجموع مبلغ فوب کالاها، هزینه حمل و سایر هزینه‌‌‌ها در زمان پرداخت در نظر گرفته شده است. به صورت کلی با فرض مبلغ ۸۰ میلیارد دلار ثبت سفارش سالانه و کارمزد یک در ۲هزار آن با نرخ ارز ۲۸۵۰۰ تومان، می‌توان گفت بخش خصوصی، سالانه بیش از ۱۱هزار میلیارد تومان به عنوان کارمزد به سامانه جامع تجارت می‌‌‌پردازد. دنیای اقتصاد، شماره خبر ۴۱۲۶۹۴۳
[۴] برای مثال در زمینه ثبت سفارش نهاده‌های دام و طیور با توجه به استعلام سامانه جامع تجارت از سایر دستگاه‌های دولتی برای انجام روند ثبت سفارش نظیر بهین یاب، جهاد کشاورزی، بانک مرکزی و سازمان دامپزشکی و … در صورت مشکل یا قطعی هر یک از سامانه‌های این سازمان‌ها، ثبت سفارش با اختلال همراه شده و تا زمان رفع اختلال فرآیند کاری انجام نمی‌پذیرد.
[۵] خبرگزاری ایسنا، کد خبر: ۱۴۰۳۰۸۲۹۲۱۲۱۸
[۶] گزارش رسانه‌ای آسیب شناسی پدیده ای آزار دهنده به نام اختلال در سامانه جامع تجارت، سایت اتحادیه وارد کنندگان نهاده‌های دام و طیور ایران
منبع:
گزارش آسیب‌شناسی مسئله کُندی عبور ناوگان در پایانه‌های مرزی (مطالعه موردی مرز بازرگان)؛ اندیشکده اقتصاد مقاومتی
انتهای پیام/ تجارت و دیپلماسی
